Maatstaf. Jaargang 14

[p. 640]

[Nummer 8]

gerrit achterberg
op de raamgracht in amsterdam 20-7-1949
foto bert voeten

[p. 641]

andries middeldorp
gij zijt er weer, al zijt ge er niet meer

gesproken inleiding tot een achterbergavond in boekhandel broese te utrecht op 16 november 1966

De nederlandse literatuur van deze eeuw heeft - men kan dat zonder overschatting vaststellen - een aantal belangrijke dichters en prozaschrijvers opgeleverd. De studie van de kontemporaine literatuur heeft echter weinig publikaties van enige omvang tot resultaat gehad; het bleef - naast de kritieken - veelal bij essays en artikelen die bepaalde facetten van een oeuvre belichten. Een gunstige uitzondering lijkt de studie van Achterberg te gaan vormen. Naast het grote aantal artikelen over zijn werk verscheen reeds in 1948 een Commentaar op Achterberg, een verzameling studies en beschouwingen van jonge tijdgenoten, voor het grootste deel toen behorend tot de groep om het tijdschrift Podium.

De samensteller van deze bundel, Fokke Sierksma, schreef in de verantwoording o.a.: ‘Het staat niet aan ons te voorspellen welke plaats en betekenis hij zal hebben in de literatuurgeschiedenis van over één of meer eeuwen. Nu valt alleen te constateren, dat hij voor velen nieuw is, d.w.z. terwijl wij bij verzen van andere dichters met meer of minder belangstelling toezien hoe de dichter weer eens de bekende poëtische mogelijkheden heeft gevarieerd, dringen Achterbergs gedichten zich overrompelend aan ons op, zodat wij ons gewonnen moeten geven vóór er gelegenheid is om te vragen naar

[p. 642]

zijn dichterlijk procédé. Er zou alle reden zijn om hier van creatieve poëzie te spreken, wanneer deze uitdrukking niet reeds lang een epitheton ornans geworden was voor dichtwerk van de tweede tot de twintigste rang.

Het nieuwe element in zijn gedichten is zeer waarschijnlijk ook de oorzaak van zijn zogenaamde onbegrijpelijkheid. Wanneer het daarom al zin heeft om de gewone poëtische productie van critiek en commentaar te voorzien, dan is het te meer zinvol om Achterbergs verzen in het brandpunt van onze aandacht te plaatsen. Want dit staat vast - hij heeft aan de poëzie nieuwe mogelijkheden gegeven’.

Na Commentaar verscheen in 1958 te Melbourne Meijers proefschrift Bijdrage tot de studie van de poëzie van Gerrit Achterberg, een studie die in Nederland betrekkelijk weinig aandacht kreeg, waarschijnlijk mede doordat slechts enkele gestencilde eksemplaren in biblioteken aanwezig zijn.

Naar het zich laat aanzien zullen mettertijd opnieuw twee dissertaties verschijnen, gewijd aan het werk van Achterberg. R. Fokkema is bezig met een studie van de varianten in de poëzie van Achterberg; een eerste resultaat publiceerde hij in het Achterbergnummer van Maatstaf (jan./febr. 1964) onder de titel De varianten van Vergeetboek. De bijdrage van H. Barendregt aan Nieuw Kommentaar, Achterberg en het creatieve proces, is de inleiding tot een studie over Achterberg en het woord. Bovendien zullen velen met belangstelling uitzien naar Rodenko's studie over De structuur van Achterbergs dichterschap, waarvan in Nieuw Kommentaar een voorproef te vinden is onder de titel De duizend-en-één nachten van Gerrit Achterberg.

Maar dit alles is nog toekomstmuziek; nu vraagt het zojuist verschenen Nieuw Kommentaar op Achterberg

[p. 643]

onze aandacht.

In tegenstelling tot de auteurs van het twintig jaar geleden verschenen Commentaar vormen de medewerkers aan Nieuw Kommentaar geen literaire groep; zij zijn zelfs niet allen literatoren: u vindt er een psycholoog, een psychiater en een fysikus bij. De medewerkers waren niet gebonden aan enig principe van literatuurbeschouwing; ieder kon naar eigen inzicht de middelen aanwenden die hij nodig meende te hebben voor het bereiken van zijn doel: een kommentaar op elementen in Achterbergs poëzie die verheldering vroegen.

Wie zich bezig houdt met de studie van poëzie, ervaart, dat hij zonder nauwkeurige tekstinterpretatie niet ver komt. Maar dat wil niet zeggen, dat hij het bij een formalistische analyse laten kan. Wie Achterberg leest gaat een wereld binnen, die in duizend verzen besloten ligt. Deze wereld wordt gekenmerkt door een unieke ik-gij-verhouding. Voor het unieke van deze verhouding zijn verschillende oorzaken aan te wijzen. Een ervan is, dat de ‘gij’ (‘u’, ‘je’) een vaste grootheid schijnt, maar het niet is. Rodenko wees in zijn inleiding tot Voorbij de laatste stad reeds op de verwisselbaarheid van het erotische en het religieuze objekt; m.a.w.: het gaat in het vers van Achterberg bepaald niet altijd en alleen om de gestorven geliefde. ‘Is de erotische intentie oorspronkelijk concreet op de bepaalde vrouw gericht, de religieuze intentie is daarentegen abstract gericht, op God, op het numineuze’, aldus Rodenko.

Aan de inhouden, de betekenissen van de ‘gij’, ‘u’ schenkt Nieuw Kommentaar in verschillende bijdragen aandacht. Het blijkt bij voorbeeld in het geheel niet gewrongen de vrouw die in Achterbergs gedichten wordt genoemd of aangesproken te interpreteren als de moeder. Maar dat neemt niet weg, dat de vrouw, ‘gij’, ‘u’, ook iets of iemand

[p. 644]

anders kan betekenen. In sommige gedichten zullen vrouw en moeder nauwelijks te scheiden zijn en zal blijken dat de dichter er naar streeft de geliefde te ontmoeten zonder in haar tevens de frustrerende moeder te zien. Maar soms zal de ‘gij’ ook een alter ego kunnen zijn, zodat het zoeken naar de ontmoeting een zoeken naar reintegratie wordt.

Niet minder boeiend is uiteraard in deze verhouding de ‘ik’. Isolering van de ‘ik’ uit de verhouding is niet mogelijk; hij bestaat bij haar gratie, dat is tevens bij de gratie van het dichten. De ontmoeting met de ander, ook de ervaring van de scheiding van haar en het zoeken van de overwinning van deze scheiding, is in wezen het streven naar het tenietdoen van dood en schuld. Zo moet het kontakt van de dichter met haar leiden tot het kontakt van God met de dichter; het is een konsekwentie waaraan de dichter niet ontkomt.

Een andere oorzaak van het unieke in de ik-gij-verhouding in Achterbergs poëzie is, dat ik en gij in verschillende gebieden verkeren en in verschillende tijden; zij zijn gescheiden door de meest absolute grens die wij op aarde kennen. Geen kommentaar op Achterberg kan aan de hiermee samenhangende problemen van ruimte en tijd voorbijgaan. Door het gehele werk heen kunnen we gedichten vinden, waarin het over en om de ruimtelijke vereniging gaat. Hiermee samen hangt de voorkeur van Achterberg voor fysische termen; er is immers het nauwste verband tussen ruimtelijkheid en stoffelijkheid. Maar evenzeer staat hiermee de tijdsproblematiek in verband. De dichter moet de paradoks tussen heden en verleden opheffen, waardoor het ‘dubbel ogenblik’ alle tegenstrijdigheid verliest.

Terwijl in het menselijk bestaan de ik-gij-verhouding, in het bijzonder de liefdesverhouding, bedreigd wordt door

[p. 645]

de dood, zien we in het vers van Achterberg, dat de dood weliswaar aan dreiging weinig heeft ingeboet, maar dat die dood tevens de verhouding bestendigt.

De problemen van tijd, ruimte, woord en dood komen in een bijzonder licht te staan door Achterbergs kalvinistische achtergrond en door het christelijk levensgevoel waarvan zijn poëzie doortrokken is. Dit uit zich direkt zichtbaar in de talloze zinspelingen op bijbel- en kerktaal, maar het is vooral tastbaar in het uiteindelijk perspektief van deze poëzie: de verwachting van de beslissing aan het eind.

De onderzoeker van het werk van Achterberg heeft van de dichter een geschenk, en een zorg, ekstra gekregen in de vele varianten die in de verschillende publikaties van zijn gedichten voorkomen. Ook aan varianten besteedt Nieuw Kommentaar aandacht, een klein aantal, waaruit echter aangetoond wordt hoezeer een enkele variant de gehele problematiek van Achterberg kan raken.

Allerminst volledig heb ik enkele problemen van Achterbergs poëzie aangeroerd. Medewerkers aan Nieuw Kommentaar heb ik in dit verband niet genoemd. Dat wilde Ik, om van mijn betoog niet al te zeer een opsomming te maken, ook niet doen, als ik u een uiterst beknopt overzicht geef van inhoud en samenstelling van Nieuw Kommentaar. Dat zal evenwel niet kunnen verhinderen, dat er enige stilistische overeenkomst ontstaat tussen mijn betoog en een bekend gedeelte uit het vierde hoofdstuk van de Max Havelaar.

Nieuw Kommentaar opent met bijdragen waarin aspekten van het totale oeuvre van Achterberg worden belicht.

Men vindt er opstellen over het probleem van de ruimte, over de achtergrond van enkele varianten, over het tema van de tijd, over het kreatieve proces, over de vraag in

[p. 646]

hoeverre dit plotseling afgesneden dichterleven voltooid mag heten, over de paradoks als typisch stijlaspekt, over de verhouding van Achterberg tot de stad, over de kalvinistische achtergrond van zijn poëzie, over Gerrit Achterberg en de droom, over de fysische termen in zijn werk.

Hierna volgen drie bijdragen, gewijd aan twee belangrijke cycli: Ballade van de gasfitter en Spel van de Wilde lacht. En daarop volgen drie beschouwingen die aan afzonderlijke gedichten van Achterberg zijn gewijd.

Het kan op het eerste gezicht bevreemding wekken, dat een boek dat zich aandient als Nieuw Kommentaar ook stukken bevat van vorigen, als Marsman, Ter Braak, Nijhoff en Donker.

Het zal echter de lezer van Achterbergs poëzie boeien, hoe de groten uit de jaren tussen de wereldoorlogen hem hebben gezien. Hun kritieken zijn bovendien prachtig illustratiemateriaal bij een overzicht van dertig jaar literaire kritiek; de lezer van Nieuw Kommentaar mag dat als een ekstraatje beschouwen.

Zo heeft Nijhoffs kritiek op Afvaart historische betekenis gekregen door het formalisme, waartegen Greshoff zich heftig heeft gekant. In zijn Brief aan een dichter (Rebuten) heeft hij deze kritiek als voorbeeld genomen van de z.g. perzische-tapijten-theorie, die z.i. de poëzie verontmenselijkte door aan vormkwesties een door niets gemotiveerde aandacht te besteden. De literaire strijd van toen is nog niet uitgestreden; men leze er de beginselverklaring van het tijdschrift Merlyn maar op na of men raadplege voor een samenvattend overzicht Gomperts' inaugurele rede Twee wegen der kritiek. Illustratief is in dit verband ook Ter Braaks kritiek op Eiland der ziel, Achterbergs tweede bundel. Uitgaande van een opmerking van Boutens, via een uitspraak van

[p. 647]

Dubois in het dan juist verschenen eerste nummer van Criterium, onder aanhaling van de Forum-theorie, valt Ter Braak Hoornik aan, die de inleiding voor deze bundel schreef; over de poëzie van Achterberg praat hij nauwelijks.

Marsman heeft terstond veel affiniteit met het werk van Achterberg getoond; dat blijkt uit zijn kritiek op Afvaart en Eiland der ziel en ook uit de enkele brieven aan Achterberg die bewaard zijn gebleven (Maatstaf, jan./febr. 1964). Wat zou een intieme vriendschap tussen deze twee dichters betekend kunnen hebben! Maar de barbaren kwamen en Marsman vond in juli 1940 zijn graf in de zee. ‘Hij ziet de boten gaan / van Duitsland, Engeland, Amerika en lnsulinde / binnen zijn ogen als het ware; tot het jongst gericht.’

Nieuw Kommentaar sluit met twee stukken van Donker en Nijhoff, waarin bijzondere aandacht wordt geschonken aan de relatie tussen Achterbergs poëzie en het landschap, toen de Achterhoek, de buurtschap Hoonte, bij Neede.

De relatie tussen het landschap en de poëzie is overigens een onderwerp waaraan mettertijd nog eens aandacht zal moeten worden besteed. Men denke naast Hoonte aan het Spel van de Wilde lacht en Vergeetboek, bundels die nauw verbonden zijn met het utrechtse land aan beide zijden van de heuvelrug.

De aandacht die we geschonken hebben aan de bijdragen van de vorigen achter in Nieuw Kommentaar mag niet de indruk wekken, dat we Achterbergs werk al in de literatuurhistorie willen bijzetten.

Evenals de medewerkers aan Commentaar in 1948 hebben de medewerkers aan Nieuw Kommentaar ervaren, dat Achterbergs verzen zich overrompelend aan hen opdringen.

[p. 648]

Achterberg is een levend dichter. Dat kan ik, dacht ik, niet beter typeren, dan met het slot van zijn gedicht Wederkeer. Daar schreef Achterberg woorden die betrekking hadden op een andere dode, maar die nu voor ons gelden ten aanzien van hemzelf: ‘gij zijt er weer, al zijt ge er niet meer’.