Maatstaf. Jaargang 14

[p. 357]

a. kibédi verga
benediktijner monnik utopische anarchist

De kommunistische heilstaat volgens de 18e eeuw

Typerend voor de literatuur van de franse Verlichting is haar militante karakter; terwijl in andere perioden schrijvers zich voornamelijk ten doel stellen, hun publiek te behagen, te verrassen of te epateren, wil de 18e-eeuwse franse auteur zijn tijdgenoten opvoeden.

Hij wil hun kennis bijbrengen, want kennis is het beste wapen tegen fanatisme, willekeur, in feite tegen elke vorm van het kwade. Hij wil ook de ogen openen voor sociale misstanden en stelt hervormingen voor, die een betere waarborg zouden bieden voor de vrijheid en gelijkheid van elke burger.

De franse schrijvers van de 18e eeuw worden in dit verband dikwijls beziggehouden door de vraag, in welke volgorde men de bestaande sociale instellingen zou moeten hervormen, tegen wie en wat men in de eerste plaats zijn aanvallen diende te richten. Tegen het Christendom en de Katholieke kerk, zeggen de meesten, onder wie Voltaire en Diderot; het afbreken van het fanatisme en van de intolerantie is de eerste voorwaarde voor een verandering van de mentaliteit van de burgers; bovendien kon men in de hogere kringen op meer medewerking rekenen wanneer men zich in de eerste plaats op aanvallen tegen de Kerk konsentreerde.

Er was evenwel ook een minderheid die de eis naar politieke hervormingen op de voorgrond plaatste. Ver van

[p. 358]

de salons en het geestige parijse rumoer zijn deze auteurs dikwijls ook radikaler van toon; zij poneren eenvoudig hun ideaal, zonder zich rekenschap te geven van de praktische mogelijkheden. Verreweg de bekendste van deze groep auteurs is Rousseau, die met zijn Discours sur l'Inégalité en zijn Contrat social blijvende invloed op het europese politieke denken heeft uitgeoefend. Van de meer - en niet geheel terecht - vergeten auteurs uit deze groep wil ik graag nog de aandacht vragen voor een figuur als de advokaat Linguet, die in uiterst geestige en sarkastische formuleringen de politieke misstanden wist te hekelen zonder er een eigen politiek systeem tegenover te plaatsen, of de utopist Morelly, die in zijn Code de la Nature tot in de détails een kommunistisch staatssysteem heeft uitgewerkt konsentratiekampen en volkscummunes incluis.

Op de bovengenoemde vraag, tegen welke instellingen in de eerste plaats de aanvallen gericht dienden te worden, heeft waarschijnlijk Dom Deschamps / 1716-1774 / het meest verrassende antwoord gegeven: vernietig de Staat, zegt deze Benediktijner monnik in wie wij een rasechte anarchistische utopist herkennen, vernietig de Staat en de Kerk verdwijnt dan vanzelf! Beide bestaan dankzij de wetten die de mens onderdrukken en uitbuiten, en de ene zal in haar val de andere meesleuren.

Dom Deschamps was bij zijn tijdgenoten niet geheel onbekend, maar de meesten vonden hem of te radikaal of te zonderling. Alleen Diderot schrijft in een spontane opwelling aan zijn maitresse Sophie Volland: ‘een monnik, Dom Deschamps genaamd, heeft mij een van de felste en origineelste werken doen lezen, die ik ooit gezien heb. Het gaat om een sociale staat waar men zou

[p. 359]

terechtkomen nadat men in de op wetten gebaseerde maatschappij de ijdelheid van alle voor belangrijk aangeziene zaken heeft leren inzien; in deze sociale staat zal men ten slotte begrijpen, dat het menselijke ras ongelukkig blijft zolang er koningen, priesters, ambtenaren en wetten bestaan, zolang er het mijn en dijn, en de woorden zonde en deugd bestaan. Je begrijpt wel hoeveel genoegen ik aan dit werk heb beleefd, al is het slecht geschreven; ik bevond me immers plotseling in die wereld waar ik voor geschapen ben’.

Een recente herdruk van het werk waarin Dom Deschamps zijn politiek ideaal uiteenzet / Le vrai système, Droz, Genève /, biedt ons de gelegenheid nader kennis te maken met de wellicht merkwaardigste utopie uit de 18e eeuw. In dit volmaakte staatsbestel zal de volmaakte gelijkheid op alle gebieden heersen: zozeer zelfs dat alle dagen dezelfde zullen zijn en op de duur alle mensen, allen even gelukkig, ook fysiek op elkaar zullen lijken. Daar partikulier bezit kwade driften in de mens kan oproepen, zal elk bezit, zelfs dat van een vrouw, afgeschaft worden. Men zal geen schaamte kennen en zich alleen kleden als bescherming tegen het klimaat. De taal die men spreekt zal eenvoudig zijn, bevrijd van alle ‘onzuivere’ termen. Men zal met vreugde werken en weinig slaap nodig hebben. Men zal zwemmen zonder het te leren.

Kultuur en kunst, die uitingen zijn van driften en ambities, zal men niet langer nodig hebben en Dom Deschamps hoopt dat men dan ook zijn werk vernietigen zal. En ten slotte zullen deze gelukkige mensen de dood tegemoet treden ‘als de avond van een schone dag; want zij zal niet worden voorafgegaan door de bedroevende aanblik van een biechtvader, een arts, een notaris, een triest gezin en alle geestelijke pijnen die

[p. 360]

ons tyranniseren en die in hoge mate tot ons sterven bijdragen. Zij zullen een zoete dood sterven, een dood die gelijk zal zijn aan hun leven, zoals wij een bittere dood sterven, gelijk aan het leven dat wij hebben geleid’. In de totalitaire systemen van de 20e eeuw zijn verschillende verwachtingen van utopisten als Morelly en Dom Deschamps op een vrij tragische wijze verwerkelijkt. Wat zij naief en enthousiast voorstelden - Dom Deschamps zelfs met een quietistisch-mystieke ondertoon - bleek de bron van onnoemelijk veel ellende te zijn. Is het dan nog juist om in hen voorlopers van het socialisme te zien? Ja en neen. Hun kritiek op de bestaande sociale instellingen, hun eis naar sociale gelijkheid is ongetwijfed nuttig en gezond geweest; hun romantische heilsverwachting was evenwel onpraktisch en gevaarlijk. Het is begrijpelijk dat de franse kommunistische partijideoloog Roger Garaudy onlangs nog gewaarschuwd heeft tegen de neiging om vooral in deze hoek de voorlopers van het kommunisme te zoeken: het moet voor kommunisten pijnlijk zijn, om ook door deze 18e-eeuwse auteurs aan stalinistische metoden van gelijkschakeling te worden herinnerd. Maar ook niet-kommunisten zullen de mening van Garaudy onderschrijven dat bourgeois-hervormers als Diderot en Voltaire, die meer rekening gehouden hebben met de gegeven mogelijkheden, uiteindelijk ook meer voor de vooruitgang hebben gedaan dan deze radikale en en wereldvreemde utopisten.