Maatstaf. Jaargang 14

[p. 302]

mr. b.v.a. röling / hoogleraar te groningen
het humanisme en het oorlogsvraagstuk

Uitgebreide weergave van een voordracht, uitgesproken voor de Vara op 24 april 1966

Twee en een half jaar geleden heb ik voor de omroep gesproken over het onderwerp Levenshouding en oorlogsprobleem.¹ Daarbij werd de vraag gesteld of de humanistische levenshouding betekenis had voor de houding tegenover oorlogsprobleem en bewapening. Het oorlogsprobleem is niet de vraag of men vóór of tegen de oorlog is. Ieder enigermate redelijk denkend mens is tegen de oorlog. Het oorlogsvraagstuk is niet de vraag of men al dan niet de oorlog wil, maar hoe men de vrede zou willen bereiken, en wat men daarvoor over heeft.²

Sommigen willen de vrede afdwingen door de kracht van hun wapens: vrede door afschrikking. Dat is het stelsel waaronder wij leven: de vrede als gevolg van wederzijdse bewapening, dus van wederzijdse bewapeningswedloop. De vrede is daarbij het resultaat van het ‘evenwicht van de verschrikking’. Voorstanders hiervan betogen, dat dit stelsel ons sinds twintig jaar, sinds 1945, de vrede heeft verschaft, en dat het daarmee zijn deugdelijkheid heeft bewezen. Een amerikaans hoogleraar zei eens, dat dit soort betoog hem deed denken aan de man, die van een wolkenkrabber van zestig verdiepingen viel, en toen hij twintig verdiepingen gevallen was, riep: tot nu toe gaat het heel goed.

1 De tekst van deze voordracht is opgenomen in Maatstaf 1963, blz. 498-503.

2 Nader daarover in mijn Over Oorlog en Vrede, 2de druk, De Bezige Bij, 1964.

[p. 303]

Er zijn velen, die helemaal geen vertrouwen hebben in vrede door afschrikking. Zij wijzen erop, dat de waanzinnige bewapening van de wereld - alleen al in West-Europa zijn er 5 à 6000 atoomwapens - natuurlijk wel meebrengt dat men niet licht ten oorlog gaat. De welbewust ontketende nucleaire oorlog is, juist door die wapens, ondenkbaar bij een redelijke regering. Maar de nucleaire oorlog, die te verwachten valt als alles op de oude voet zou voortgaan, is niet een bedoelde, gewilde oorlog, maar een oorlog die ontstaat zonder dat de betrokken staten die oorlog hebben gewild. De duidelijkste wijze waarop zo'n oorlog zou kunnen ontstaan is de verheviging van een klein geschil. Het is begrijpelijk, dat de onvoorstelbaar grote nucleaire en thermonucleaire bewapening de kleine, beperkte oorlog niet verhindert. Integendeel, zo'n kleine oorlog wordt juist aangedurfd, omdat men erop vertrouwt dat anderen, uit angst voor de atoomwapenen, niet zullen durven ingrijpen. Men kan hier aan Vietnam denken. Het is wel zeker, dat de amerikaanse regering deze oorlog, zoals hij nu is uitgegroeid, nooit heeft gewild. Maar geleidelijk aan is de strijd heviger geworden, zijn de legers groter geworden, zijn de doelen uitgebreid, zijn er meer landen bij betrokken geraakt. Als daar een oorlog met China, of met de Sovjet Unie uit voortkomt, heeft niemand dat gewild. Men heeft zich dan vergist in wat het duivelse spel van aktie en reaktie kon teweeg brengen.

Het evenwicht van verschrikking biedt geen duurzame veiligheid en vrede. Het is gedoemd, op een kwade dag mis te gaan. En of dat nu wat vroeger of later is, heeft voor de betrokken mensen belang, maar niet voor de mensheid als zodanig. Menigeen is er diep van overtuigd dat Kennedy gelijk had toen hij verklaarde dat wij een einde moeten maken aan de wapens voordat de wapens een einde maken aan ons.

Maar dat heeft niet zo heel veel te maken met al dan niet

[p. 304]

humanisme. Dat is een vraag van inzicht en van berekening van goede en kwade kansen.

Waar humanisme misschien wel wat mee te maken heeft, is het beschamende van de massale vernietigingsmiddelen. Kan men nog van een menselijke kultuur en beschaving spreken, als de statengroepen waarin de mensheid leeft, tegenover elkaar staan met thermonucleaire vernietigingsmiddelen, gericht op elkaars grote steden? Is het niet mens-onwaardig dáármee de menselijke vrede na te streven?

Ik zou echter nu een ander aspekt van het oorlogsvraagstuk willen behandelen: met name de armoede van twee-derde van de wereldbevolking en de toenemende afstand tussen de arme en de rijke landen. Ook dat probleem heeft te maken met oorlog en vrede. En ook hier zou men zich kunnen afvragen: leidt de humanistische levenshouding op dit punt tot een bepaalde opvatting?

Allereerst een paar gewone feiten. Ongeveer een derde van de mensheid - ongeveer één milliard mensen - leeft in landen, waar het gemiddelde inkomen per hoofd minder dan 100 dollar is per jaar. Vervolgens zijn er één milliard mensen met een inkomen tussen 100 en 250 dollar. In West-Europa is dat gemiddelde inkomen 1400 dollar per hoofd, in Amerika 3000 dollar.³ Anders gezegd: 2/3 van de mensheid leeft in de ontwikkelingslanden, die tesamen moeten leven van 1/6 van het wereldinkomen.⁴

Het is te begrijpen, dat daar iets aan gedaan moet worden. En men heeft er ook iets aan gedaan. Reeds in het Handvest van de Verenigde Naties werd in uitzicht gesteld, de gemeenschappelijke aktie om de levensstandaard in de wereld te verhogen. We lezen

3 Deze cijfers zijn ontleend aan George D. Woods: The Development Decade in the Balance, in Foreign Affairs, 1966, blz. 206-215. In dit artikel wijst de direkteur van de Wereldbank er ook op, dat, als we doorgaan op dezelfde voet, binnen 15 jaar aan aflossing en rente van geleend kapitaal evenveel zal moeten betaald worden door de jonge landen als de ‘gross capital inflow’ bedraagt. ‘In short, to go on doing what the capitalexporting countries are now doing will, in the not too long run, amount to doing nothing at all’ (blz. 212).

4 Deze gegevens zijn ontleend aan het rapport van 11 juni 1965, opgesteld door de Secretaris Generaal: United Nations Development Decade at Midpoint, UN, ECOSOC, E. 4071, blz. 4.

[p. 305]

dagelijks in de kranten over de ontwikkelingshulp, over de giften en de leningen. Er is een onoverzichtelijke veelheid van internationale organisaties, die daaraan werkt, en als men de cijfers hoort van de sommen die geschonken worden en de kredieten die verleend worden, dan zou men de indruk kunnen krijgen, dat er heel wat gebeurde.

Er gebeurt ook heel wat. Alleen: het helpt niet. Elk jaar opnieuw moet men in de beraadslagingen van de Verenigde Naties en in de publikaties van de Wereldbank konstateren, dat de afstand tussen arm en rijk alweer groter geworden is.⁵ Men kan ook wel verklaren waarom de resultaten zo slecht zijn. Daar is allereerst de bevolkingseksplosie, ontstaan omdat westerse medische hygiëne wordt toegepast, zodat ieder jaar de schrale inkomsten moeten verdeeld worden over méér mensen.⁶ De medische hygiëne kwam bij ons na de industrialisatie; in de jonge landen ging zij daaraan vooraf. Dan valt te wijzen op het kapitaal dat terugvloeit uit de arme landen wegens rente, terugbetaling en winst. Men heeft na de oorlog veel geleend en dat moet geleidelijk aan terugbetaald worden. Van 1950 tot 1961 kwam, alles tesamen, in de ontwikkelingslanden 47.4 milliard dollar binnen, maar vloeide ongeveer 21 milliard terug. De helft van wat overbleef ging, zou men kunnen zeggen, verloren omdat de prijzen van de grondstoffen (waar de arme landen het van moeten hebben) daalden in vergelijking met de prijzen van de industrieprodukten die ze in de rijke landen moeten kopen.⁷ Onze produkten worden steeds duurder, hun produkten steeds goedkoper. Hier werken de ekonomische wetten fataal voor de arme landen. In het ekonomische leven handelt men op de grondslag van het ekonomisch beginsel: men koopt en produceert zo goedkoop mogelijk, en men verkoopt zo

5 In United Nations Development Decade at Midpoint wordt meegedeeld, dat van 1960 tot 1962 het gemiddelde inkomen per hoofd in de rijke landen steeg met 100 dollar, in de arme landen met 5 dollar per jaar (blz. 3). In de studie van Woods is berekend, dat op het einde van deze eeuw in de rijkste landen het jaarlijks gemiddeld inkomen per hoofd met 1500 dollar gestegen zal zijn tot 4500 dollar, terwijl in de arme landen dat gemiddeld inkomen slechts met 50 dollar zal zijn omhoog gegaan.

6 Vergelijk daarover The Population Crisis, Implications and Plans for Action, Ed. by Larry K.Y. Ng and Stuard Mudd, Bloomington, Indiana University Press, 1965. Met de toeneming van de bevolking is slechts één aspekt genoemd van het bevolkingsvraagstuk. Ik noem daarnaast één ander: na akademische opleiding in het buitenland keren zovele studenten uit de jonge landen niet terug, omdat zij in het buitenland betere werkgelegenheid geboden krijgen. Men spreekt van een ‘brain drain’ door Europa ten koste van de jonge landen, terwijl Europa weer het puikje van zijn intellekt verliest aan Amerika. In de New York Times van 11 april 1966 vindt men de korte inhoud van het VN-rapport opgesteld door Dr. Ehsan Naraghi, waarin een en ander wordt vastgesteld.

7 Deze getallen zijn ontleend aan het rapport van Raul Prebisch, Secretaris Generaal van de United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD): Towards a New Trade Policy for Development, United Nations, New York 1964 (E. Conf. 64. 3), blz. 19.

[p. 306]

duur mogelijk. Het gehele daarop berustende ekonomisch verkeer duidt men aan als het marktmechanisme, dat prijzen doet dalen en stijgen naar gelang van de vraag en het aanbod. Dat marktmechanisme maakt de rijken steeds rijker, en de armen armer. Het marktmechanisme werkt ten bate van de sterke en ten nadele van de zwakke.

Men zou hier gemakkelijk een vergelijking kunnen trekken met de armoede in ons eigen land in de vorige eeuw.⁸ Die ondraaglijke armoede leidde tot armenzorg en weldadigheid waar menig goedwillende zich toegewijd mee bezig hield. Maar het hielp niets. Want hier werkte ook ditzelfde marktmechanisme ten aanzien van de lonen van de arbeiders. Dat marktmechanisme leidde ertoe, dat de lonen steeds lager werden, de werktijden langer, dat vrouwen en kinderen ingeschakeld werden in het arbeidsproces. Karl Marx heeft daar toen de onontkoombare konklusies uit getrokken: dit ekonomisch systeem zal leiden tot een toenemende verpauperisering van de armen, de arbeiders, en ten slotte zullen zij revolutie maken en het kommunisme vestigen.

Dat is bij ons, goddank, niet gebeurd, omdat men door juridische wetten de werking van de ekonomische wetten heeft beperkt, ten bate van de ekonomisch zwakken.

De arbeidswetten gingen minimumlonen vaststellen en maksimum arbeidstijden, vrouwenarbeid regelen en kinderarbeid verbieden. De sociale wetgeving bracht uitkomst bij ziekte, invaliditeit, werkloosheid, ouderdom. De sociale zorg werd wettelijk geregeld en onttrok gezondheidszorg, woningvoorziening, scholing, aan de weldadigheid om ze onder te brengen in een wettelijk geregeld maatschappelijk bestel. Daarmee werd wel resultaat bereikt, daarmee werd het levensnivo verhoogd en een klimaat geschapen waarin menselijk leven

8 Deze vergelijking is nader uitgewerkt in mijn: International Law in an Expanded World, Amsterdam 1960.

[p. 307]

mogelijk is. De staat werd van hoeder van een liberale orde tot welvaartsstaat, dat is tot een staat die streeft naar werk voor allen, en een menswaardig bestaan voor allen, en die daarom de ongebreidelde vrijheid van de enkeling moest intomen, en zelf, waar nodig, aktief ging optreden ten bate van het algemeen welzijn.

Weldadigheid kon geen uitkomst brengen. De verandering van het geldende ekonomische stelsel, de wijziging van het systeem, kon dat wel. En zó liggen de kaarten op het ogenblik in het internationale vlak. Het is met de proletarische naties in de wereld nu ongeveer als met de proletarische klasse bij ons destijds. Het zou niet billijk zijn als we de tegenwoordige internationale ontwikkelingshulp gelijk stelden met de vroegere nationale armenzorg en weldadigheid. Maar het heeft er iets van. En het heeft zeker ermee gemeen, dat het niet helpt. Nodig is dat wijziging wordt gebracht in het stelsel. Nodig is een stelsel, dat bescherming biedt aan de zwakke en bijstand waar zonder hulp geen uitkomst mogelijk is. Nodig is een stelsel, dat rekening houdt met de feitelijke ongelijkheid in positie. Nodig is een regeling van de grondstoffenprijzen, die zal garanderen dat de ontwikkelingslanden daar een vaster en groter aandeel van het wereldinkomen door verkrijgen. Nodig is de industrialisatie, maar dan moeten die jonge industrieën dáár beschermd worden tegen de konkurrerende industrieën van de rijke landen, dan moet hun tijd gegeven worden om zich te ontwikkelen door beperking van de import uit de rijke landen, en gelegenheid gegeven worden om te groeien door eksportbevordering naar de rijke landen.⁹ Dat betekent een verandering van stelsel dat, op korte termijn, ons ekonomisch gevoelige offers zou kunnen kosten en waaraan wellicht zelfs bepaalde industrieën bij ons zouden kunnen ten onder

9 Wat nodig is op dit punt, wordt opgesomd in het bovengenoemd rapport van Raul Prebisch. Prebisch legt daarin ook de nadruk op de noodzakelijkheid van een nieuwe orde. Het is van belang erop te wijzen, dat de ‘Philisophy’ van het General Agreement on Tarrifs and Trade (GATT) erin bestaat door een opruiming van obstakels de oude, liberale orde in het internationaal ekonomisch verkeer beter te laten werken.
Algemene vermindering van de invoerrechten, zoals in de Kennedy-ronde beoogd, is méér in het belang van de rijke landen dan van de arme. Nodig zal soms zijn preferentiële behandeling van de ‘developing countries’. Gelijke behandeling zou in bepaalde gevallen tot averechtse konsekwenties leiden, daar arme en rijke landen zich nu eenmaal in feitelijk zeer verschillende situaties bevinden. Daarover Prebisch' rapport blz. 27 v.v. en zijn bijdrage Eine neue Politik für Handel und Entwickiung, in Europa Archiv, 1965, blz. 559-568.
Men zegt wel, dat in beginsel deze nieuwe orde wel wordt benaderd door het in 1963 gesloten associatieverdrag van de EEG met 18 afrikaanse staten. Wat de tarieven betreft, wordt niet uitgegaan van volledige wederkerigheid. T.a.v. de invoer van industrieprodukten uit de EEG-landen is enigszins rekening gehouden met de behoefte aan inkomsten uit de invoerrechten en met de behoefte aan bescherming van de jonge industrieën. Everling konstateert dan ook ‘die Mitgliedstaaten ielsten mit dieser Sonderbehandlung einen wesentlichen Beitrag zur Förderung der industriellen Entwickiung dieser Länder’. (Ulrich Everling: Die Neuregelung des Assoziationsverhältnisses zwischen der Europäischen Wirtschaftgemeinschaft und den Afrikanischen Staaten und Madagaskar sowie den überseeischen Ländern und Hoheitsgebieten, in Zeitschrift für Ausländisches Offentliches Recht und Völkerrecht, 1964 blz. 472-574, blz. 530). Er blijft bestaan de skrupuleuze bescherming van de europese nationale landbouw. Vandaar dat het wellicht wat overdreven is als Everling de associatieovereenkomst - daar zij er op uit is ‘die assoziierten Staaten schrittweise der wirtschaftlichen Selbständigkeit und Wettbewerbsfähigkeit entgegenzuführen’ - noemt vorbildlich für diese Zusammenarbeit zwischen Industriestaaten and Entwicklungsländer (blz. 572). In beginsel is er het streven door juridische regeling de werking van een vrij marktmechanisme ten gunste van industrialisering te wijzigen. Ook op wereldnivo is dit noodzakelijk, wil men voorkomen dat de jonge landen op den duur in wanhoop hun toevlucht nemen tot gewelddadige middelen. Tijdens een konferentie van latijns-amerikaanse landen formuleerde Raul Prebisch de situatie daar in de woorden ‘either reforms or your necks’: waarschuwing dat in die landen de sociale verandering noodzakelijk is om erger te voorkomen. Op wereldschaal zijn deze woorden eveneens toepasselijk. Vergelijk hierover G. van den Steenhoven, Over ontwikkelingshulp, Utrecht - Nijmegen, 1964 en H.M. van Randwijk: Twee redevoeringen die op de Wereldkonferentie niet werden uitgesproken, in Maatstaf, 1964, blz. 212 232.

[p. 308]

gaan. Het zou, nationaal gezien, duidelijk merkbaar kunnen zijn door het afnemen van de eigen ekonomische groei, ten bate van de ekonomische groei in de wereld als geheel.

De vraag is of wij dat er voor over hebben om een betere verdeling van het wereldinkomen te bereiken. Zijn wij bereid dat op te brengen? Of laten we in onze politiek dergelijke ingrijpende hervormingen achterwege? Omdat we willen blijven denken in termen van nationale ekonomische vooruitgang en belastingverlaging. Omdat de kiezers nog meer auto's willen, en televisie's, ijskasten, bromfietsen, en die niet willen prijsgeven voor wereldwelvaart?

Er staat heel wat op het spel. In de arme landen hadden grote veranderingen in opvatting plaats. Men spreekt van de revolutie van de groeiende verwachtingen.

Destijds meende men daar, dat het armzalig lot voortvloeide uit een beschikking van de goden. Er zijn er nu meer en meer, die hebben leren inzien dat hun armoede mede het gevolg is van het vroegere koloniale stelsel en van het marktmechanisme, opgelegd nu door de geindustrialiseerde wereld. Men neemt daar op den duur geen genoegen meer mee. Als we doorgaan zoals we nu reilen en zeilen, als dus de afstand steeds groter wordt tussen de twee milliard zéér armen en het half milliard zéér rijken, dan is opstand daartegen onvermijdelijk, dan zou alsnog Marx gelijk krijgen toen hij een wereldrevolutie in het vooruitzicht stelde.

De wrevel van de zeer armen tegen de zeer rijken wordt vergroot, nu deze zeer rijken per jaar 180 milliard dollar aan wapens uitgeven en verklaren, dat ze dáárom niet méér kunnen afstaan voor ontwikkelingshulp.¹⁰ Daarbij kan het niet ontkend worden dat onze bewapening wel enig verband heeft met hun armoede. Toen in de

10 Nog steeds geldt de plechtige Declaration, aanvaard in de VN-resolutie, 724 VIII, van 7 december 1953: We, the Governments of the States-members of the United Nations, in order to promote higher standards of living and conditions of economic and social progress and development, stand ready to ask our peoples, when sufficient progress has been made in internationally supervised world-wide disarmament, to devote a portion of the savings achieved through such disarment to an International Fund, within the framework of the UN, to assist development and reconstruction in underdeveloped countries.

[p. 309]

19de eeuw kleine groepen ijverden voor ontwapening, waren zij zich bewust dat ontwapening pas zou kunnen geschieden na afschaffing van het koloniale stelsel, want dat werd immers door militaire macht in stand gehouden.¹¹ De politieke emancipatie van de koloniale volken heeft plaats gehad, maar nog niet de ekonomische. Op het ogenblik kan men stellen, dat algemene ontwapening onmogelijk is als het armoede-probleem niet tegelijkertijd wordt opgelost. Want in laatste instantie wordt het geldende stelsel gehandhaafd door onze macht, inklusief onze militaire macht.

Ziehier het armoede- en honger-probleem als oorlogs- en vredesprobleem. Ook hier leidt humanisme niet tot een bepaald standpunt. Het gaat immers meer om de vraag of men zijn internationale politiek wil afstemmen op kort gewin, of dat men de kost voor de baat wil laten uitgaan. Het gaat er hier om, als in zovele belangrijke vragen van nationale en internationale politiek, of men bereid en in staat is ‘long-term interests’ de voorrang te geven boven ‘short-term interests’. Het bepalen van een standpunt in zake de honger en de armoede in de wereld kan het best geschieden op de grondslag van redenen van eigenbelang, van een realisme dat de toekomst in de werkelijkheid betrekt. Dan is het vanzelfsprekend, dat ingrijpende verandering in ons eigen belang is, om de wereldrevolutie - dat zou betekenen de wereldoorlog - te voorkomen.

Redelijke berekening leidt tot die overtuiging. De bereidheid echter om de noodzakelijke offers te brengen zou kunnen worden bevorderd door overwegingen van direkte menselijkheid, van simpele menselijke kompassie, die zo vaak de humanist hebben gesierd.

11 Vergelijk de resoluties aanvaard op de Konferenties van het Bureau International de la Paix, waar ontwapening en dekolonisatie werd geeist. Zie Résolutions textuelles des Congrès Universels de la Paix tenus de 1843 à 1910 et des Quatre Assemblées Générales substituées aux congrès de 1898, 1899, 1909 et 1911, Berne 1912.