Maatstaf. Jaargang 13

[p. 835]

Tekenen van tegenspraak

De doodgraver van het Nederlandse kommunisme haalt op uit zijn leven

Paul de Groot heeft het eerste deel van zijn memoires geschreven. De dertiger jaren 1930-1935, Herinneringen en overdenkingen heet het. Een van de doeleinden van de schrijver is de jeugd in te lichten. Ah, si jeunesse savait is de helft van het motto van deze herinneringen.

De Groot schijnt het plan te hebben de gehele periode van 1930 af dat hij aktief is geweest, zich te gaan herinneren en te gaan overdenken. De jeugd zal dus nog veel kunnen leren.

De indruk die De Groot wil wekken met zijn boek is dat hij het de jaren door goed gezien heeft wat de nederlandse politiek betreft. Ten aanzien van het buitenland (hierbij de Sovjet-Unie zelf inbegrepen) erkent hij grote feilen.

Wat het meest in het oog springt is de politieke levenloosheid van de beschreven personen. Het slechte geheugen van de schrijver voor belangrijke zaken is hier schuld van; hij onthoudt alleen onbelangrijke, futiele dingen. Waar personen een politieke rol vervullen (zoals bijvoorbeeld Dimitrof) in deze memoires, is dat een papieren; de schrijver voert ze op als vertolkers van op hen betrekking hebbende fragmenten van kongresverslagen e.d.

Wat dus Nederland betreft, meent De Groot het altijd al goed te hebben gezien. Hij zorgde aan het begin van de beschreven periode voor de fusie met de konkurrerende kommunistische Wijnkooppartij. Hij verwijderde alle handlangers van het monopoliekapitaal enz.; hoewel sommigen later weer terugkwamen, heeft dat ze niet mogen helpen, ze zijn weer verwijderd. Dit gebeurt nog steeds (Berend Blokzijl!), trouwens. Deze gang van zaken is voor De Groot de bevestiging van zijn gelijk. Dat ten gevolge hiervan de geschiedenis enigszins moet worden herschreven, is voor de leider geen bezwaar. Hij herschrijft eigenlijk helemaal niet; hij schrijft gewoon de relevante kongresverslagen enz. weer eens over. Waarschijnlijk gelooft hij daarzelf in.

Hij laat Sneevliet in de gevangenis zitten wegens belediging van de koningin (met hoofdletter), en niet om de werkelijke reden: een solidariteitsaktie met de Zeven-Provinciënmuiters.

Hij degradeert, wanneer hij het Amsterdamse kongres tegen oorlog en fascisme (augustus 1932) beschrijft, Willi Münzenberg tot ‘duitse uitgever van persorganen’. In werkelijkheid was Willi Münzenberg de organisator achter de schermen van dit kongres, op last van de komintern.

[p. 836]

Waarom deze degradatie? Hij heeft naderhand gebroken met de duitse kommunistische partij en met de komintern o.a. om hun rampzalige anti-Hitler-politiek. (Zie Survey, april 1965, The life and work of Willi Münzenberg door Jorgen Schleimann). Waarom vermeldt De Groot het kongres eigenlijk, en brengt zich daardoor in deze moeilijkheid? ‘Ikzelf was (...) in het kongressekretariaat gekozen en bracht in de laatste openbare kongreszitting verslag uit over de samenstelling (aantal gedelegeerden, landen, enz.)’, en dat kon bepaald niet onvermeld blijven!

De Groot lijft mensen in bij de adel als hem dat te pas komt. Zo wordt Willem Sieuwertsz van Reesema (medestander van de Kadt in Wijnkoop's cp) jonkheer Willem Siewertz van Reesema. (De lijst van De nederlandse adel, vermeld in het Haagsche-Post-jaarboek 1923, vermeldt deze naam echter niet.)

Ik zei al dat de een politieke rol spelende figuren zo volstrekt levenloos en nietszeggend in de volle zin van het woord zijn. Neem Dimitrof. Met deze en diens volksfrontpolitiek vereenzelvigt Paul de Groot zich met verve. De man treeds echter alleen op als een soort notulenvertolker. ‘Tijdens de zittingen zat hij rustig te luisteren en sprak zelf geen woord. Nu rookte hij na de maaltijd met zichtbaar genot een grote hollandse sigaar. Aan tafel had ik kennis met hem gemaakt en ik vond hem een bedachtzaam, nuchter denkend mens, kritisch en zakelijk. Van ons gesprek herinner ik mij niets meer dan dat het voor mij een verademing was’, zo beschrijft de leider zijn eerste ontmoeting met Dimitrof in 1932.

Dat van de sigaar heeft De Groot goed onthouden. Zo blijkt hij ook te hebben onthouden, eens een keer ‘een mandje schelvis zó uit zee’ te hebben gekregen.

Hij weet ook nog dat hij in 1930 in Moskou in hotel Metropol zes eieren ‘op een zilveren schaal’ kreeg opgediend, bij bestelling van één. Enz.

Ten aanzien van het buitenland laat De Groot zich wel eens kritisch uit, en geeft hij toe te kort te zijn geschoten. De persoonsverheerlijking van Stalin en diens terreur, verschijnselen van antisemitisme onder deze (en later ook nog onder Chroesjtsjov) veroordeelt hij ten scherpste. Het beleid van de komintern en de kpd ten aanzien vart het duitse nazisme valt hij nu aan. Zijn verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling in de Sovjet-Unie in de tijd zelf wuift hij weg met een ‘voor mij als buitenstaander waren deze toestan-

[p. 837]

den moeilijk te beoordelen’; bovendien, ‘ik sprak toen nog geen woord russisch en dat bemoeilijkte de konversatie’ vermeldt hij in ander verband.

Voor wat Duitsland betreft was hij tragischerwijs aangewezen op ‘de publikaties van de kpd en de komintern’.

In alle opzichten springt De Groot niet verder dan de hem door de leiding der cpsu verschafte kritische polsstok toestaat. Hij blijft dus vertellen dat Trotski en de zijnen gekant waren tegen een planmatige industrialisatie van de Sovjet-Unie, terwijl toch genoeg bekend is dat de eerste wetenschappelijk-gefundeerde ideeen hierover juist in die hoek geboren zijn. De in 1937 doodgeschoten sovjet-ekonoom E. Preobrazjenski, een aanhanger van Trotski, heeft ze in een serie lezingen in 1924 voor de kommunistische akademie uiteengezet. Ze zijn in 1926 als Novaja Ekonomika in boekvorm uitgegeven. Mocht Paul de Groot er niet in slagen in Moskou een eksemplaar te verkrijgen, dan kan hij met vrucht kennis nemen van de onlangs in Engeland verschenen vertaling van het boek (E. Preobrazjensky The new economics). Het zou hem goed doen.

heinz neudecker

Callenbach, dat mag!

Christenen hebben het vandaag de dag niet gemakkelijk. Als ze iets met boeken van doen hebben, helemaal niet. Neem b.v. ‘De Christelijke Bibliotheek’, oplaag 1750 eksemplaren en voluit ‘Officieel orgaan van de Protestants Christelijke Lectuurraad en de bond van Christelijke Leeszalen en Bibliotheken in Nederland’; het is een mond vol, maar dat kan ik niet helpen. Het blad geeft aan personeel en besturen voorlichting over pas verschenen boeken en heeft dus een zekere invloed op de aankopen voor die bibliotheken. Het heeft een redaktie-kommissie van zes leden en een zevental vaste medewerkers. Desondanks wil het niet best lukken. In het oktobernummer van 1965 heeft een inzender geklaagd over de slechte aanpak van de bibliotheekproblemen en het gebrek aan aandacht voor de moderne literatuur.

Nu zal ik de plank niet ver mis slaan als ik veronderstel dat de makers van moderne literatuur meestal geen christenen zijn, of, laten we zeggen, geen christelijke kerkgangers binnen het heilig verklaarde perk van een of ander kerkgenootschap. Zij behoren dus tot de ‘anderen’.

Anderen, daar hebben christenen al twee millennia lang bijzonder veel moeite mee en er wordt dan ook nergens zo breedvoerig gedacht en gepraat, ingeleid en geforumd over ‘het gesprek met de an-

[p. 838]

der’ als juist daar. Zo lees ik in ‘Trouw’ van 6 januari j.l. dat het voor de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken nog lang geen uitgemaakte zaak is dat de humanisten bij de geestelijke verzorging in het leger behandeld moeten worden volgens het principe ‘gelijke monniken, gelijke kappen’. Natuurlijk, zeggen deze gelovigen, de tendens is er wel, niet alleen bij de overheid, ook in de kerken zelf en formeel is het allemaal wel juist, maar... en dan komen de bedroefde voorbeelden van hoe verkeerd dat eigenlijk wel is. Nu zal geestelijke verzorging in het leger mij mooi een zorg zijn; die jongens zijn er om te leren knokken en de geestelijke verzorger is er om ze de eventuele weerzin uit het hoofd te praten. Wie het daar niet mee eens is (vraag het maar aan Ds. Diekerhof) die wordt wel weggetreiterd. Zo'n stukje laat weer eens fijn discussies ‘uitvoerige in deld zien hoeveel eenvoudiger het is om de ander “anders” te houden en zelf “jezelf” te blijven. Terug naar de Christelijke Bibliotheek, die hetzelfde principe huldigt, en de inzender die verontrust is van repliek dient door erop te wijzen dat die problemen (van het bibliotheekwezen en de moderne literatuur) “uitentreuren zijn besproken”, “telkens weer aan de orde zijn gekomen”, behanen inleidingen’ en waarachtig: over de normen voor dit alles is in het september- en decembernummer van 1960 (!) nog breed uit geschreven. Daar kan die inzender het mee doen, dacht ik. Vijf jaar geleden is er nota bene nog over geschreven! En om de man helemaal in de hoek te drukken deelt de redaktie nog triomfantelijk mee: ‘er blijkt dus inderdaad een zekere behoefte (hoe voorzichtig is dat uitgedrukt: een zekere behoefte) de moderne literatuur aanhoudend aan de orde te stellen. Over de wijze waarop dat moet gebeuren zal binnenkort een bespreking plaats vinden’.

Alsjeblieft! Natuurlijk gaan deze boekenvrienden bij zoiets bedaard te werk en dus luidt de volgende zin: ‘De redactie is echter niet van mening dat daarmede ons blad op de helling zal moeten. We blijven de boeken van Callenbach, Kok, Keuning, Meinema enz. bespreken, al was het maar omdat deze uitgevers de moeite doen hun boeken in te zenden, terwijl vele uitgevers, hoewel daarom herhaaldelijk gevraagd, ons blad geen recensie-exemplaren zenden’.

Nu gaat in deze jaren bijna de hele wereld op de helling, maar een blad dat ‘De Christelijke Bibliotheek’ heet natuurlijk niet, da's nogal wiedes.

Maar leuk is het laatste zinnetje, waardoor de uitgevers

[p. 839]

van dat moderne spul het min of meer gedaan hebben. Nu is dat, in tenminste één geval, een volstrekte leugen. Die uitgever zond na één verzoek in 1965 een 8-tal titels, variërend van heel lichte kost tot literatuur, waarvan er totnutoe één werd besproken. En hoe!

Misschien is er wel een reden waarom uitgevers, die de potentiële markt van zoveel christelijke bibliotheken toch niet lichtvaardig zullen versmaden, hun boeken niet insturen? Wat voor namen lezen we al zo aan nederlandse romanschrijvers in de index van 1964? Daar zijn present: M. Apperloo, Cor Bruijn, Mia Bruyn-Ouwehand, Eibert Bunte, K.v.d. Geest, Harriët Hoppen, Jongejan-de Groot en vele, vele anderen.

Mijn moeder, en misschien ook wel de uwe, heeft nogal wat van die auteurs verzameld en drie van de vier keer gaat het zo: in het eerste hoofdstuk, eerste tekening van personages, het dampend vee en het jaargetijde. Tweede hoofdstuk: de boer (al wat ouder, jazeker) werpt zich op de deel een puts water over het slaperige hoofd, maar daardoor nauwelijks bekoeld stuurt hij zijn bandeloze dochter om een verhouding met de knecht (nou ja, verhouding? maar ze mogen mekaar, da's zeker) de wijde wereld in. Sindsdien gaat het op de boerderij beduidend slechter. Er komt een begrijpende dominee opdraven en ook de vrouw van de boer vindt het te kras (‘Ie bint te 'ard, Klaas-Jan, Den Heere stao oe bie’), maar de boer vindt van niet en alle hoofdstukken door blijft hij Den Heere voor iedere futiliteit luidkeels of in de pet mompelend aanroepen. Tot hij zich in het laatste hoofdstuk op zijn sterfbed verzoent met knecht en dochter. Hij ligt er dan meestal al wasbleek of perkamentachtig bij, zijn knokige handen gaan rusteloos over het gesteven laken. Nadat zijn ogen nog eens allen aankijken en hij drie regels de tijd heeft gehad om iets aan Den Heere en de omstanders te zeggen, valt hij krachteloos terug in het kussen, het rochelen houdt op, zijn trekken ontspannen zich en het lijkt alsof er een grote vrede over hem is neergedaald, wat wel niemand zal willen tegenspreken.

Terug naar de index. Wie staan er allemaal niet in? Andreus (ja, toch, een kinderboek) Bernlef, Campert, Claus, Heeresma, Kouwenaar, Mulisch (ja, toch, de zaak 40/61, kan ook geen kwaad), Van het Reve, Wolkers, nou ja, iedereen niet. Zou dat echt aan die uitgevers liggen, die maar niets sturen? Laten we maar eens achterin bij de besprekingen kijken. Daar worden in de drie nummers, die ik voor mij heb lig-

[p. 840]

gen, o.a. de werken besproken van Cor Bruijn, Anne de Vries en Mia Bruyn-Ouwehand. Van de laatste b.v. het epos ‘Springvloed’, derde deel uit de serie ‘Rijnmonders’. Dat gaat zo: ‘...het dorp verliest langzaam zijn beslotenheid en ook de kinderen van Maartje komen met problemen aandragen. Maartje vraagt zich hoe langer hoe meer af of zij nog zwijgen mag. Haar jeugdliefde, die onaantastbaar blijft in haar herinnering...’

U voelt wel, die Maartje heeft wat smerigs uitgevreten, maar als dat verschrikkelijke dan eindelijk gezegd is, heet het ‘'t Bevrijdt haar wel, maar 't roept bij de kinderen een springvloed van uiteenlopende gevoelens wakker. Een open eerlijk boek, dat de dingen niet verzwijgt. 't Zal in onze bibliotheken zijn weg wel weten te vinden’.

Dat denk ik ook wel!

Ik ben na die recensie verder gaan lezen en heb alle recensies in de afdeling romans en novellen nagelezen. En wat ik al vermoedde, bleek de bittere waarheid. De recensenten van de Christelijke Bibliotheek doen niets anders dan met eigen woorden de inhoud van het werkje navertellen, met soms aan het eind een waarderend woord voor de mooie natuurbeschrijvingen of iets dergelijks, maar dan is de koek ook op. Geen woord over de achtergrond van de schrijver, niets over de techniek van de roman.

Er zijn mensen met wie men van mening kan verschillen over literatuur. Dan valt er te praten of te schelden. Er zijn mensen die géén mening hebben over literatuur en dat liever ook niet willen. Meestal willen juist die wèl over boeken schrijven in b.v. De Christelijke Bibliotheek. Ik zou voor deze dames en heren maar één goede raad weten: weg wezen! Maar o wee, wat bittere smart: ze zullen wel weer begrijpend aan mijn stukje gaan lebberen, in een forum bijvoorbeeld.

wim gijsen