Maatstaf. Jaargang 13

[p. 113]

[Nummer 2]

Bert Bakker
Waarom daarom

Open brief, ter nagedachtenis van Martinus Nijhoff

Lausanne, 20 april 1965

Beste Pom,

vandaag zou je één en zeventig jaar zijn geworden, en de omstandigheden hebben er toe geleid, dat ik, uitgerekend op deze dag, in je eigen ‘strooien stoel’ uit ‘De soldaat en de zee’ een paar bladzijden voor Maatstaf ga schrijven. Om me dat wat gemakkelijker te maken, opperde je zoon, wiens gast ik hier voor een aantal weken ben, je een brief te schrijven en je daarin uit te leggen wat er met Maatstaf gaat gebeuren.

Het is niet in de Kleine Kazernestraat 1 te Den Haag, noch op Koninginnegracht 26, dat ik je dit schrijf, maar op de 4e verdieping van een hoog flatgebouw ‘van nieuwe steen en blinkend hout’. Het toeval wil, dat ik het uitzicht heb op veel groen en veel bomen, waar iedere avond ‘de nachtegaal zijn lied hervat’. Maar ter zake: ik ben dus de gast van Faan, die aan mij de volle vriendschap bewijst, die jij mij tussen 1944 en 1953 óók bewees.

Waarom ik dit laatste memoreer? In 1952 lag ik, betrekkelijk ernstig, ziek in Murol, onderweg van Zuid-Frankrijk naar Nederland. Jij werd van dit oponthoud op de hoogte gesteld en je reageerde met een uitvoerige brief, waarin je aanbood, mij onverwijld naar huis te komen halen. Nu, in de eerste maanden van dit jaar, kwam ik wéér voor geruime tijd te liggen; oorzaak en omstandigheden doen hier niet ter zake, maar ze verschilden wel heel wat van die in 1952. Ditmaal was het je zoon, die zich meldde. Hij kwam naar Den Haag om me te halen naar waar hij nu woont, en zodoende zit ik hier, met in zijn huis veel dingen om mij heen, die mij zonder de minste moeite terugverplaatsen naar de tijd, dat wij onze vriendschap ervoeren.

[p. 114]

In datzelfde jaar, in 1952, ontstond het definitieve plan voor de uitgave van Maatstaf. We hebben er samen avonden - bij jou, bij ons - en weekends (Maarn) achtereen over gepraat en in die gesprekken ontstond ook de ‘figuur van de redaktie’.

Wij samen zouden die weliswaar vormen, maar jij maakte één voorbehoud: ik zou naar buiten optreden als enig redakteur en jij zou mij, vanuit je kamer in de Kleine Kazernestraat assisteren met het geven van raad, met het vragen om bijdragen aan kollega's, die jij gemakkelijker kon benaderen dan ik, en met het mee-lezen van de binnengekomen kopij. De eerste aflevering bevatte dan ook verschillende bijdragen, die door jouw aktiviteit en bemiddeling binnen waren gekomen: die van Paul Rodenko, Maurice Gilliams, A.H. Nijhoff.

Maar het verschijnen van die eerste aflevering, in april 1953, heb je niet meer beleefd. Zie hier waar ons tijdschrift mee moest beginnen:

Op Zondagavond 25 Januari 1953 - één dag voor zijn heengaan - stelde Martinus Nijhoff met mij de volgorde vast van de bijdragen voor dit nummer van Maatstaf.

De eerste twee bladzijden waren voor hem. Op mijn verzoek zou hij het nieuwe tijdschrift een Ten Geleide meegeven, zodat het zee zou kiezen onder zijn brede en betrouwbare vlag, waarvoor de Nederlandse schrijvers, zonder uitzondering, bereid waren te salueren.

Wat mij tot het doen verschijnen van Maatstaf bezielde, wist hij haarfijn. Dat hij zijn Ten Geleide zou schrijven in verzen, had hij diezelfde avond besloten. Met het vaststellen van de vormgeving en het voorbereidende werk is hij de laatste morgen van zijn leven bezig geweest.

Géén van beiden hebben wij in ons opgewekte gesprek een ogenblik vermoed, dat een dag later de samenstelling van dit eerste nummer zou moeten worden veranderd en dat zijn ‘verdediging in verzen’ nooit zou worden geschreven.

Niettemin verschijnt Maatstaf onder zijn vlag, al is die vlag halfstok gehesen’.

[p. 115]

Onze samenwerking beloofde vruchtbaar te zullen worden: jijzelf was nog zeer produktief, je onderhield vriendschappelijke kontakten met je generatiegenoten - met Bordewijk, Van Eyck, Roland Holst, Engelman - met jongeren, toen nog, als Aafjes, Achterberg, Hoornik en anderen. En ieder hechtte aan je oordeel.

Over míjn funktie als redakteur behoef ik hier niets meer te zeggen: door je plotselinge dood kwam ik voor alles alleen te staan en met vallen en struikelen heb ik twaalf volledige jaargangen ons land in en de grenzen over gestuurd, tot in Amerika en Rusland toe.

Aan degenen, die na mij komen het oordeel over wat er van deugde en wat niet. Ik ben nu drie-en-vijftig jaar, en ik weet niet hoe het jou ging, toen je zo oud was, en nóg minder hoe je er nú tegenover zou staan, maar ik, voor wat mij aangaat, moet bekennen, dat ik de ontwikkeling van de literatuur niet meer geheel kan volgen.

Is dat te laken? Niet voor een lezer-sec, maar wèl voor een redakteur van een letterkundig tijdschrift. Maar wat wil je? Met de jaren neemt de behoefte tot konsolidatie van een eenmaal ingenomen literair standpunt bij elke redakteur toe. Ze komt, wat jij uit eigen Gids-ervaring maar al te goed weet - je brieven aan Roland Holst getuigen er voortdurend van - voort uit de menselijke eigenschap, die het periodiek ‘ouder en jonger worden’ van veel tijdschriften verklaart.

Ik meen wel, in de twaalf jaren, die Maatstaf nu bestaat, er doorgaans in te zijn geslaagd, die konsolidatie te verhinderen, zodat de inhoud van mijn tijdschrift niet beperkt bleef tot het werk van schrijvers, die mijn ‘literaire jeugd’ bepaalden (Roland Holst, Bordewijk, Annie Salomons, Jan Engelman en jijzelf, om een greep te doen) en de schrijvers van mijn eigen generatie (Aafjes, Achterberg, Hoornik, Anna Blaman, enz), maar dat die inhoud zich heeft uitgestrekt over het gehele gebied van de nederlandse letterkunde, de jongste inbegrepen.

Maar nu de jaren zich in ‘versneld’ tempo aan mij opdringen, nu ‘mijn muze’ uit mijn dagelijks leven is vertrokken, nu wil ik, nog vóór de gevolgen daarvan zich

[p. 116]

openbaren in de inhoud van Maatstaf, de redaktie uitbreiden met een beduidend jongere tweede redakteur. Ik koos Wim Gijsen, die al meer dan vijf jaren aan mijn uitgeverij is verbonden en met wie ik dus dagelijks een nauw kontakt onderhoud. De mogelijkheid om twee funkties in één huis samen te laten vallen, was voor mij bijzonder aantrekkelijk, want ik ben altijd huiverig geweest voor ‘redakteurschappen op lange afstand’. Daar komt dan nog bij, dat Wim Gijsen mij sinds enige jaren bij het redaktionele werk assisteerde en met mij het peil van de binnengekomen bijdragen besprak, ook al bleef toen nog de beslissing over al- of nietopname bij mij.

Wie Wim Gijsen is? Hij werd in 1933 (omstreeks het jaar van jouw Nieuwe Gedichten) geboren. In zijn jeugd de voor jonge schrijvers gebruikelijke twaalf ambachten en dertien ongelukken: hij stond in liften, werkte in een sportartikelenzaak, was kalkulator op een machine-fabriek, enz. In 1962 publiceerde hij de gedichtenbundel ‘Tot de tanden gewapend - weerloos’, in 1964 een tweede, ‘Landschappen - menselijke’. Hij kreeg een reisbeurs van O.K. en W., werkt mee aan diverse tijdschriften en verzorgt de poëzie-kroniek in Het Utrechts Nieuwsblad.

Dit was dan, Pom, wat ik je, bijna veertien jaren na de geboorte van Maatstaf, wilde laten weten.

Wat op den duur mijn eigen aandeel nog zal zijn? Ik weet het niet. Ik zal, niet in het minst, omdat jij mij eertijds aanvuurde, proberen mijn best te blijven doen, want wie zal het zeggen:

En 't hart, ontvangend wat het hart behoeft,
niet meer van pijn verbijsterd, niet meer ziek,
vergeet - een glimlach lang - wat het bedroeft.