Maatstaf. Jaargang 13

[p. 5]

Fenna van den Burg
Twintig jaar geschiedenis in headlines
Een politieke chronologie van 1945-1965

1945: Jalta en Potsdam

De oorlog tegen Duitsland loopt ten einde en van 4-12 februari vindt te Jalta op de Krim een bijeenkomst plaats van Churchill, Stalin en Roosevelt. De reeds eerder gemaakte afspraak, dat Duitsland in bezettingszones zal worden verdeeld en onder een centrale geallieerde kontroleraad zal worden geplaatst, wordt bekrachtigd. Berlijn, dat in de russische bezettingszone komt te liggen, wordt eveneens in zones (sektoren) verdeeld. Verder wordt afgesproken dat Polen na de oorlog aanzienlijke uitbreiding in het noorden en westen zal krijgen. In een geheime afspraak wordt nog overeengekomen dat de su aan Japan de oorlog zal verklaren in ruil voor rechten in Mongolië, Mantsjoerije en Korea.

Op 14 maart draagt de su het bestuur van de duitse gebieden ten oosten van de Oder en de westelijke Neisse reeds bij voorbaat over aan Polen. Op de konferentie van Potsdam, die na de kapitulatie van Duitsland, op 7 mei, van 17 juli-2 augustus tussen Engeland, de vs en de su wordt gehouden, wordt hiertegen door Engeland en de vs heftig geprotesteerd. Besloten wordt echter het russische fait accompli te aanvaarden, totdat een definitieve vredesregeling met Duitsland wordt getroffen. Op deze konferentie komt het verdrag van Potsdam tot stand, waarin wordt vastgelegd hoe de geallieerden het verslagen Duitsland zullen behandelen. Ter voorbereiding van de vredesverdragen met de landen waarmee zij in oorlog zijn geweest wordt een Raad van Ministers van Buitenlandse Zaken van de su, de vs, Frankrijk, Engeland (en China) ingesteld. Deze zal in de komende periode vergeefs trachten tot een overeenstemming over een vredesverdrag met Duitsland te komen.

Niet alleen in Europa spelen zich belangrijke gebeurte-

[p. 6]

nissen af: op 16 juli begint het atoomtijdperk met de eerste proef-kernexplosie in de woestijn van New Mexico in de vs. Op 6 augustus wordt de atoombom op Hiroshima geworpen, twee dagen later verklaart de su Japan de oorlog, op 9 augustus valt de atoombom op Nagasaki en enkele dagen later aanvaardt Japan de kapitulatievoorwaarden. In Nederlands Oost-Indië maakt op 17 augustus Soekarno van het machtsvakuüm gebruik door de onafhankelijke Republik Indonesia uit te roepen. In China breekt in oktober de burgeroorlog tussen de aanhangers van de Kwomintangregering en de kommunistische tegenregering weer uit.

Ten slotte treedt op 24 november het Handvest van de Verenigde Naties in werking.

1946: het Baruch-plan en de integratie van de engelse en amerikaanse bezettingszone

In juni vindt de eerste bijeenkomst plaats van de vn-kommissie voor atoomenergie. De Amerikaan Baruch legt een plan voor waarbij de vs zich bereid verklaren hun kennis en materiële middelen op kern-energetisch gebied over te dragen aan een vn-orgaan. Voor dit orgaan zal geen veto-recht gelden en het krijgt kontrole- en inspektiebevoegdheden in alle deelnemende landen. Als het plan zal zijn uitgevoerd zijn de vs bereid hun voorraad atoombommen te vernietigen. De su voelt niets voor het plan. Zij is van mening dat het er op neerkomt dat de amerikaanse monopolie-positie op atoomgebied wordt gehandhaafd en de su wordt verhinderd zich te ontwikkelen tot een kernmogendheid. Vooral voor inspektie en het loslaten van het beschermende veto-recht voelt zij weinig. En wie zal garanderen dat de vs wérkelijk na volvoering van het plan hun atoombommen vernietigen? Rusland stelt een tegenplan voor: een verbod van produktie en gebruik van kernwapens, vernietiging binnen 3 maanden van alle bestaande kernwapens en pas daarna de instelling van een internationaal kontrole-orgaan.

Inzake Duitsland blijken er eveneens tegenstellingen te bestaan. Begin september besluiten de anglo-amerikaanse bezettingsautoriteiten tot een ekonomische integratie van hun

[p. 7]

zones. De Russen zien hierin een stap op weg naar een afzonderlijke westerse politiek en achten de integratie daarom in strijd met het verdrag van Potsdam, krachtens welk Duitsland als een ekonomische eenheid moet worden beschouwd. De russische en anglo-amerikaanse opvattingen over het te voeren ekonomisch beleid lopen echter uiteen. Zo kunnen Engeland en de vs zich niet verenigen met de rigoreuze russische herstelbetalingspolitiek. Deze zal huns inziens het levenspeil van de Duitsers onaanvaardbaar laag houden, terwijl te Potsdam is overeengekomen dat de herstelbetalingen het verslagen Duitsland voldoende middelen moeten laten om het zonder hulp van buiten te kunnen stellen en dat het een levensstandaard moet hebben op het niveau van de andere europese landen.

Te Neurenberg worden op 1 oktober twaalf doodvonnissen uitgesproken tegen ex-Nazi-leiders.

1947: breuk in de Raad van Ministers; de amerikaanse hulpverleningspolitiek

De bondgenoten uit de oorlog worden het eens over Italië, Bulgarije, Roemenië, Hongarije en Finland, waarmee op 10 februari te Parijs vredesverdragen worden getekend. T.a.v. Duitsland drijven ze echter steeds verder uit elkaar. Zo richten de vs en Engeland voor hun ekonomisch-geïntegreerde zones op 29 mei een Duitse Economische Raad op, gevolgd door de instelling op 4 juni door de su van een Duitse Economische Commissie in haar zone. Op de vijfde zitting van de Raad van Ministers van 25 november-15 december, handelend over een duits vredesverdrag, komt het tot een breuk; de westelijke mogendheden besluiten nu het overleg over Duitsland zonder de su voort te zetten.

Intussen is het amerikaanse hulpverleningsplan op gang gekomen: het in macht gedaalde en verarmde Engeland kan niet langer aan zijn verplichtingen in Turkije en Griekenland (ekonomische en militaire steun) voldoen. Turkije voelt zich bedreigd door de su, in Griekenland woedt een burgeroorlog tussen ‘monarchisten’ en ‘kommunisten’. De vs nemen de engelse taak over: Truman vraagt het Congres om $ 400

[p. 8]

miljoen. Ten behoeve van het ekonomisch herstel van Europa komt het Marshall-plan tot stand. De su trekt zich reeds uit de voorbesprekingen over dit plan terug.

Andere kenmerkende gebeurtenissen zijn dat begin 1947 in Luxemburg, België, Italië en Frankrijk een einde komt aan de naoorlogse samenwerking met de kommunisten in de regering, en dat in oktober de Kominform, ter versterking van de banden tussen de kommunistische partijen van de su, Italië, Frankrijk en de Oosteuropese landen, tot stand komt.

In New York besluiten de Verenigde Naties tot deling van Palestina in een joodse en arabische staat, hetgeen heftig verzet uitlokt van de zijde van de arabische landen.

1948: tweedeling van Duitsland een feit

Op twee konferenties te Londen (22 februari-6 maart en 2 april-2 juni) van Engeland, de vs, Frankrijk en de Beneluxlanden wordt besloten de franse bezettingszone te integreren met de anglo-amerikaanse, en een federale west-duitse staat te stichten. Als protest tegen deze konferenties, wier besluiten in strijd zijn met het verdrag van Potsdam, verlaat 20 maart de russische delegatie de geallieerde kontroleraad voor Duitsland. In de periode van 18 juni-5 december krijgt de tweedeling van Duitsland vervolgens zijn beslag. Nadat besprekingen met de Sowjet-autoriteiten over een geldsanering in geheel Duitsland zijn mislukt, voeren de westelijke geallieerden een geldsanering in West-Duitsland en West-Berlijn door; op respectievelijk 21 en 23 juni wordt de Reichsmark vervangen door de Deutsche Mark. Op 24 juni volgt de blokkade van West-Berlijn door de su, die door het westen wordt beantwoord met de instelling van een luchtbrug. De su trekt zich vervolgens terug uit de geallieerde kommandatura en kondigt van haar kant een geldsanering aan.

In september komen vertegenwoordigers van de parlementen van de 5 westduitse ‘Länder’ en waarnemers uit West-Berlijn te Bonn bijeen voor de instelling van een grondwetgevende vergadering o.l.v. Adenauer. In Berlijn mislukken besprekingen over verkiezingen voor de gehele stad; op 5

[p. 9]

december worden verkiezingen in West-Berlijn gehouden.

Intussen heeft in de periode van februari tot juni de Tsjechische Kommunistische Partij, die in 1946 38% van de stemmen behaalde, de macht aan zich getrokken, een feit dat een diepe en angstaanjagende indruk op het Westen maakt. Benesj de sociaal-demokratische minister van buitenlandse zaken, wordt op 10 maart dood (moord, zelfmoord?) onder het raam van zijn kamer op het ministerie van buitenlandse zaken gevonden.

De samenwerking tussen de westerse mogendheden wordt hechter. Op 17 maart wordt een verdrag van wederzijdse militaire bijstand, het Verdrag van Brussel, tussen Frankrijk, Engeland en de Benelux-landen gesloten. Op de derde zitting (op 26 oktober) wordt overeenstemming bereikt over de oprichting van een Atlantische Verdragsorganisatie.

In het kommunistische blok wordt een ketter gekonstateerd: op 28 juni wordt Joegoslavië uit de Kominform gestoten, wegens afwijkingen van het Marxisme-Leninisme in zijn binnen- en buitenlandse politiek. De eerste nationaal-kommunistische staat ontstaat.

Wat het Verre Oosten betreft valt in het voorjaar en zomer een verhoogde kommunistische aktiviteit waar te nemen: achtereenvolgens vinden plaats een kommunistische opstand in Birma, een poging tot een kommunistische staatsgreep en het uitbreken van een guerrilla in Malakka, intensivering van de strijd in Indo-China, een kommunistische opstand in Madioen in Indonesië.

Ook elders heerst strijd: enkele uren voor de beëindiging van het britse mandaat over Palestina op 14 mei proklameert de Joodse Nationale Raad de vestiging van de staat Israël. Syrië, Libanon, Transjordanië en Egypte dringen de nieuwe staat binnen. De vn maakt op 15 juli een einde aan de strijd.

1949: stichting van de NAVO, de Westduitse Bondsrepubliek en de Duitse Demokratische Republiek

Ter bevordering van de ekonomische samenwerking tussen

[p. 10]

de su en de oosteuropese staten komt op 25 januari de Comecon tot stand. Door de anglo-amerikaanse en de westeuropese bondgenoten wordt op 4 april een defensief verdrag van wederzijdse militaire bijstand, de Noordatlantische Verdragsorganisatie, getekend.

Wat Duitsland betreft: in mei wordt na overleg: tussen de vier mogendheden de blokkade van Berlijn opgeheven. De tweedeling van Duitsland wordt institutioneel voltooid. Op 12 mei keuren de westelijke militaire gouverneurs de grondwet voor West-Duitsland goed, maar weigeren West-Berlijn in de Bondsrepubliek te laten opnemen. Op 7 september vindt de opening plaats van het westduitse parlement te Bonn. Eind mei aanvaardt het Oostduitse Volkscongres van zijn kant de grondwet voor de Duitse Demokratische Republiek, die op 7 oktober officieel tot stand komt.

Andere belangrijke gebeurtenissen in dit jaar zijn: op 22 september maakt het westen bekend, dat op 14 juli de eerste russische kernexplosie heeft plaatsgehad; op 1 oktober roept Mao Tse-toeng de Chinese Volksrepubliek uit en Tsjang Kai-tsjek wijkt uit naar Formosa; op 27 december overdracht van de soevereiniteit door Nederland aan Indonesië.

1950 en 1951: het begin van de duitse herbewapening en de Koreaanse kwestie

In 1950 begint de diskussie over de duitse herbewapening. Acheson is van mening dat er met de su niet over een ontwapening valt te praten en dat er niets anders overblijft dan ‘to convert situations of weakness into situations of strength’. In september 1951 komen de vs, Engeland en Frankrijk te Washington overeen, dat West-Duitsland in het westerse defensiestelsel moet worden opgenomen. Zij hopen in dit verband op een snelle totstandkoming van de Europese Defensie Gemeenschap (edg), die door de Fransman Pleven in 1950 is voorgesteld. In september 1951 komt ook een vredesverdrag met Japan tot stand, dat de su weigert te ondertekenen. Tezelfdertijd wordt tussen Japan en de vs een Veiligheidsverdrag gesloten, krachtens welk amerikaanse troepen in Japan mogen blijven.

[p. 11]

Intusen is op 25 juni 1950 tusen Noord- en Zuid-Korea een gewapend konflikt uitgebroken. Noordkoreaanse troepen overschrijden de grens (de 38e breedtegraad) en rukken in enkele dagen op naar Seoel. In de Veiligheidsraad wordt besloten de Zuidkoreanen te steunen met een vn-strijdmacht. Deze beslissing is mogelijk door de afwezigheid van de su (uit protest dat kommunistisch China de zetel van nationalistisch China niet krijgt), zodat zij geen veto kan doen gelden. Verschillende, meest westerse, landen sturen troepenkontingenten, die onder bevel van Generaal McArthur worden geplaatst. Deze is verantwoordelijk aan de vs, die het commando van de aktie krijgen en niet, zoals in latere vn-akties het geval is, rechtstreeks aan de vn.

De strijd golft heen en weer. Chinese troepen komen, zoals ze gewaarschuwd hebben, de Noordkoreanen te hulp, wanneer vn-troepen in oktober 1950 de 38e breedtegraad overschrijden. De vn-troepen worden weer teruggeslagen. In de vs gaan stemmen op, atoombommen in Korea te gebruiken, maar Truman wijst dit af. McArthur wil dat de Chinese aanvoerlijnen in Mantsjoerije worden gebombardeerd. Hij doet tal van eigenmachtige uitspraken omtrent de wijze waarop de strijd kan worden gewonnen. Als ten slotte blijkt, dat hij zijn opvattingen heeft bepleit in een brief aan een van Truman's politieke tegenstanders, de republikeinse fraktievoorzitter in het Huis van Afgevaardigden, Joe Martin, wordt hij door Truman op 10 april 1951 ontslagen. De vn-troepen hebben dan juist weer de 38e breedtegraad bereikt en op sommige punten overschreden. Besloten wordt tot onderhandelingen over een wapenstilstand, die 2 jaar zullen duren.

Inmiddels is in de vs het klimaat rijp geworden voor het McCarthyisme. Bij vele Amerikanen heerst pijnlijke onzekerheid en frustratie over de naoorlogse ontwikkeling, vooral over het ‘verlies’ van China en het feit dat de vs de oorlog in Korea niet kunnen ‘winnen’. In 1950 begint senator McCarthy zijn heksenjacht tegen ‘kommunisten’ en ‘verraders’, die hij overal, in alle regeringsinstanties en speciaal onder intellektuelen, meent aan te treffen. Hij ge-

[p. 12]

niet lange tijd de sympathie van een niet onaanzienlijk deel van het amerikaanse volk.

1952 en 1953: russisch vredesvoorstel, amerikaanse en russische H-bom

In maart 1952 stelt de su een konferentie voor van de Grote Vier, over een duits vredesverdrag, aan de opstelling waarvan een voorlopige regering van geheel Duitsland moet deelnemen. Duitsland mag na het sluiten van een vredesverdrag wel een leger bezitten, maar moet buiten de navo blijven. Het antwoord van het westen is, dat de instelling van een regering voor geheel Duitsland pas mogelijk is na het houden van vrije verkiezingen. Een herenigd Duitsland moet bovendien geheel vrij zijn in zijn buitenlandse betrekkingen, ook op militair gebied. Vooral door deze laatste eis, die inhoudt dat een herenigd Duitsland wel lid van de navo mag zijn, is geen overeenstemming tussen Oost en West mogelijk. De westelijke mogendheden gaan door met hun voorbereidingen West-Duitsland in hun verdedigingssysteem op te nemen.

De ontwikkeling op wapengebied schrijdt intussen voort: Engeland schaart zich in de rij der atoommogendheden door op 2 oktober 1952 een atoombom te laten ontploffen. Op 1 november 1952 brengen de vs een waterstofbom tot ontploffing; bijna negen maanden later, op 20 augustus 1953, ontploft de eerste russische waterstofbom.

Op 5 maart 1953 overlijdt Stalin; Malenkow wordt premier en Chroesjtsjow wordt in september eerste sekretaris van de Partij. Beria, lange tijd hoofd van de veiligheidspolitie en naaste medewerker van Stalin, valt in ongenade, wordt gearresteerd en geëxekuteerd.

Moet de machtswisseling worden aangegrepen voor het leggen van kontakt? Premier Churchill bepleit op 11 mei in het britse Lagerhuis een topkonferentie op korte termijn. Eisenhower wil eerst ‘konkrete bewijzen van goede wil’ van de zijde der russische machthebbers en overleg met de Europese bondgenoten. In juli wordt besloten de su uit te nodigen tot een bijeenkomst van de ministers van buitenlandse zaken

[p. 13]

over de duitse en oostenrijkse kwestie, en niet tot een topkonferentie zonder strikte voorwaarden, zoals Engeland voorstelde. Na de uitwisseling van vele nota's aanvaardt de su de uitnodiging.

Tot slot: in februari begint de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal haar bestaan. In Oost-Berlijn en Oost-Duitsland verzetten op 27 juni opstandige arbeiders zich tegen de verhoging van de produktienormen bij gelijkblijvend loon.

1954: de Europese Defensie Gemeenschap mislukt

De konferentie van de vier ministers van buitenlandse zaken in Berlijn in januari loopt op niets uit.

Met de edg loopt het eveneens mis; zij strandt op 30 augustus in het franse parlement. Op bijeenkomsten van de westelijke landen te Londen en Parijs (september, oktober) wordt nu besloten van West-Duitsland een soevereine staat te maken en op te nemen in het Pakt van Brussel, dat Westeuropese Unie zal gaan heten. Deze zal de aanbeveling doen, West-Duitsland op te nemen in de navo.

In Indo-China, waar de Fransen sinds 1946 met afnemend sukses tegen de pro-kommunistische Vietminh-troepen vechten, wordt na de val van Dien Bien Phu de strijd gestaakt. Op een konferentie te Genève, waaraan ook de chinese Volksrepubliek deelneemt, wordt Vietnam in tweeën gedeeld. De vs gaan zich in de komende periode opwerpen als beschermheer van Zuid-Vietnam. Algemene verkiezingen ter hereniging van de beide delen, die volgens de overeenkomst van Genève uiterlijk juli 1956 gehouden moeten worden, stuiten af op de weigering van de vs en Zuid-Vietnam. Voor Frankrijk nieuwe moeilijkheden: in november breekt in Algerije een opstand uit tegen het franse gezag en een nieuw koloniaal konflikt zal zich over een aantal jaren, ten koste van veel bloedvergieten, naar zijn onvermijdelijk einde slepen.

1955: West- en Oost-Duitsland soeverein, de geest van Genève en Bandoeng

Ondanks veel verzet in diverse westeuropese landen worden

[p. 14]

de akkoorden van Londen en Parijs geratificeerd. Op 5 mei, tien jaar na de kapitulatie van Duitsland, wordt West-Duitsland een soevereine staat en op 9 mei wordt het in de navo opgenomen. Dit brengt de su ertoe op 11 mei een konferentie met de oosteuropese staten bijeen te roepen, die op 14 mei resulteert in het Pakt van Warschau. Op 20 september verklaart de su de ddr soeverein.

Ondanks dit alles wordt het overleg tussen Oost en West voortgezet. Op 15 mei komt eindelijk het vredesverdrag met Oostenrijk tot stand. Van 18-23 juli vindt te Genève de lang verbeide topkonferentie plaats en voor het eerst in de naoorlogse geschiedenis vindt er toenadering plaats tussen Oost en West. Doch de vriendschappelijke ‘Geest van Genève’ ebt spoedig weg. De amerikaanse minister van buitenlandse zaken Dulles, de man van de ‘rollback’-these, laat weten dat de vs zich niet in slaap laten sussen door de ‘Geest van Genève’ om tot aanvaarding van de status quo in de wereld te komen. Het Pakt van Bagdad wordt afgerond door de opneming van Iran (12 oktober). De Russen verspelen van hun kant vertrouwen door de tsjechische wapenzendingen (27 september) naar Egypte, die het tijdperk van de aktieve kommunistische bemoeiing met het Midden-Oosten inluidt. Op de konferentie van ministers van buitenlandse zaken van 27 oktober-16 november ter uitwerking van de richtlijnen van de topkonferentie beschuldigt men elkaar van kwade trouw en zij loopt op niets uit.

In 1955 vindt ook de konferentie van Bandoeng van 29 afro-aziatische landen plaats. Deze bijeenkomst geeft aan de wereld te kennen dat van nu af aan rekening moet worden gehouden met de belangen van de afro-aziatische landen, die mede vorm wensen te geven aan de internationale ontwikkeling.

Andere belangrijke gebeurtenissen zijn de verzoening tussen de su en Joegoslavië en de beslissing van het amerikaanse Hoge Gerechtshof dat de rassenscheiding op de scholen moet worden opgeheven.

[p. 15]

1956: destalinisatie, Hongarije en Suez

Op het 20e kongres van de cpsu (dat de politiek van vreedzame koexistentie inluidt) wordt Stalin door Chroesjtsjow ontluisterd, wat een extra stimulans geeft aan de behoefte naar meer vrijheid en een hogere levensstandaard in de oosteuropese landen. In Polen worden betogingen voor betere arbeidsvoorwaarden (Poznan o.a.) opgevangen door Gornoelka, die de druk van de Stalinisten in de poolse C.P. en van Chroesjtsjow weet te weerstaan en een liberalisatiepolitiek doorzet. In Hongarije groeien pro-poolse studentendemonstraties, die op 23 oktober beginnen, uit tot een anti-russische en tenslotte anti-kommunistische volksopstand. Wanneer de nieuwgevormde regering onder Nagy de uittreding uit het Warschau-pakt aankondigt, raken de oosteuropese kommunistische partijen in paniek. De su, die geen voor haar ongunstige wijzigingen in de machtsverhoudingen wil toestaan, slaat de opstand meedogenloos neer. Op het westen maakt dit alles een diepe indruk. Doch ondanks de ‘rollback’-theorie van Dulles blijken de vs en hun bondgenoten een derde wereldoorlog niet te willen riskeren door de Hongaren in hun strijd tegen de su daadwerkelijk bij te staan. Ondanks (of als gevolg van?) de Hongaarse tragedie vindt er op den duur in de meeste oosteuropese landen overigens toch een liberalisering plaats en voltrekt zich een zekere mate van nationale verzelfstandiging van deze landen tegenover de su, die hen minder als satellietstaten gaat behandelen.

Tezelfdertijd speelt zich in het Midden-Oosten de Suezkrisis af. Engeland en Frankrijk kunnen de nationalisatie van het Suezkanaal door Nasser niet verkroppen en beginnen eind oktober tezamen met Israël een gewapende aktie. De vs keuren de aktie af, de vn eveneens, en Boelganin uit dreigementen aan het adres van Frankrijk en Engeland. Deze zijn dan ook genoodzaakt hun aktie te staken. De vn zenden een politiemacht naar het Midden-Oosten.

1957: spoetnik en Rapacki-Plan

1957 is het jaar van de eerste russische interkontinentale

[p. 16]

raket (26 augustus) en van de eerste russische kunstmaan Spoetnik I (5 oktober), die tot veler verrassing en vrees aantonen dat de su een hoge graad van technische ontwikkeling heeft bereikt. In december lanceren de vs hun eerste raket en 31 januari 1958 hun eerste kunstmaan, Explorer I.

De raketten luiden een nieuw strategisch tijdperk in. Het Westen stelt in de periode van juli tot december de eerste taktische atoomwapens op in Europa. Tegen deze achtergrond wordt in oktober door de poolse minister van buitenlandse zaken, Rapacki, een plan gelanceerd tot de instelling van een kernwapenvrije zone, die Polen, Tsjechoslowakije en de beide Duitslanden moet omvatten. In een gesprek tussen Rapacki en Gromyko, begin 1958, toont de laatste bereidheid tot de instelling van een effektief kontrolesysteem in de zone. Er worden nog andere disengagement-plannen ontwikkeld - o.a. door de britse Labour Partij - die ook de konventionele wapenen erbij betrekken. Doch geen van deze plannen ondervindt van enig westers land steun.

In Zwart-Afrika heeft de dekolonisatie een aanvang genomen: de britse kolonie Goudkust wordt onder de naam Ghana op 6 maart onafhankelijk.

1958: EEG, crisis om Berlijn, de Gaulle aan de macht

Op 1 januari worden de Euratom- en Euromarktverdragen van kracht. In Rusland volgt op 27 maart Chroesjtsjow Boelganin op als premier. Over Duitland breekt een ernstige Oost-West krisis uit, als Chroesjtsjow op 10 november verklaart bereid te zijn de kontrole over Oost-Berlijn over te dragen aan de ddr, en op 27 november in een nota aan het westen stelt, dat alle bezettingsovereenkomsten krachteloos zijn geworden en dat voor West-Berlijn binnen zes maanden een nieuwe regeling moet worden getroffen. Deze houdt in, dat alle westelijke troepen zich uit Berlijn moeten terugtrekken en dat West-Berlijn een vrije stad moet worden. Het westen antwoordt, dat het al zijn rechten in Berlijn, inklusief vrije toegang, zal handhaven. Het acht het onaanvaardbaar, dat oostduitse autoriteiten in de plaats van de Sowjet-regering gaan treden.

[p. 17]

De ontwikkeling op wapengebied dwingt Oost en West toch tot een gesprek. Eind van het jaar begint te Genève een konferentie tussen de vs, Engeland en Frankrijk over een verbod van kernproeven en een 10-mogendhedenkonferentie over het voorkomen van verrassingsaanvallen.

Ook elders in de wereld vinden belangrijke gebeurtenissen plaats. In Algerije komen van 13 mei-1 juni franse ‘colons’ en militairen in verzet tegen Parijs. Zij eisen de Gaulle aan de macht. In de algehele verwarring, waarin men een burgeroorlog vreest, doet het franse parlement met sukses een beroep op de Generaal. In het Verre Oosten begint op 24 juni, voor het eerst sinds 1954, kommunistisch China weer met de beschieting van Quemoy, het nationalistisch eilandje voor de chinese kust.

1959: Camp David en Fidel Castro

1959 brengt op het europese toneel weer ontspanning. Croesjtsjow zendt op 10 januari aan de landen die met Duitsland in oorlog zijn geweest een nota, waarin hij vasthoudt aan zijn visie, maar voor het houden van een vredeskonferentie geen tijdslimiet stelt. Dulles - die overigens op 13 januari tot schrik van West-Duitsland verklaart dat vrije verkiezingen niet langer moeten worden beschouwd als de enige methode tot hereniging van Duitsland! - overlijdt op 24 mei, waardoor het buitenlands beleid meer door Eisenhower, voor wie de Russen sympathie hebben, wordt bepaald. Op diens verzoek brengt Chroesjtsjow in september zijn eerste bezoek aan de vs. Op 27 september vinden geheime besprekingen te Camp David plaats. In december stemmen de westelijke bondgenoten in tot het houden van een topkonferentie in 1960.

Na zijn bezoek aan de vs brengt Chroesjtsjow een bezoek aan de Volksrepubliek China, die haar 10-jarig bestaan viert. De eerste symptomen van een verwijdering tussen de su en China tekenen zich reeds af. Enkele maanden tevoren heeft de su geweigerd China gegevens over de atoombom te verstrekken.

Latijns-Amerika komt in 1959 ook in het nieuws: Fidel

[p. 18]

Castro en de zijnen brengen op Cuba Batista ten val.

1960: U-2 en Afrika

Van de voorgestelde topkonferentie komt niets als gevolg van het neerschieten op 5 mei boven de su van de u-2, een amerikaans spionage-vliegtuig. Een tienmogendheden-konferentie over ontwapening, die op 15 maart te Genève begint, eindigt abrupt op 27 juni als de vijf kommunistische landen de konferentie verlaten.

Frankrijk schaart zich in de rij der atoommogendheden door op 13 februari in de Sahara zijn eerste atoombom tot ontploffing te brengen. Hiermee wordt de basis gelegd voor een Gaullistische buitenlandse politiek: een ‘Europa der Vaderlanden’ onder franse leiding met een eigen (d.w.z. franse) kernmacht, onafhankelijk van de vs.

De verhouding tussen de vs en Cuba verslechtert snel: op 27 mei beëindigen de vs hun hulp aan Cuba, waarop de su op 9 juli Castro ekonomische, technische en militaire steun toezegt. Op 19 oktober kondigen de vs een handelsembargo af en op 25 oktober deelt Castro mee, alle amerikaanse bedrijven te zullen nationaliseren. Intussen is Kennedy tot president van de vs gekozen.

1960 is het jaar van Afrika. Op 21 maart wordt te Sharpeville in Zuid-Afrika het vuur geopend op een menigte vreedzaam tegen het verplichte persoonsbewijs demonstrerende Afrikanen, waarbij 69 worden gedood. Zeventien afrikaanse landen worden in 1960 onafhankelijk. Bij één van hen, Kongo, levert dit ernstige moeilijkheden op. Het is door België totaal niet voorbereid op zijn onafhankelijkheid en het is van de 17 gebieden het enige land met grote europese ekonomische belangen. Enkele dagen na de onafhankelijkheid, die op 1 juli wordt verleend, breekt muiterij uit in de Force Publique, worden wreedheden bedreven jegens blanken en scheidt Katanga o.l.v. Tsjombé en met behulp van de europese onderneming, de ‘Union Minière’, zich van de Kongo af. Belgische troepen interveniëren, Loemoemba wendt zich tot de vn, die een vredesmacht zenden.

[p. 19]

1961: de Berlijnse muur, hernieuwde kernproeven

In 1961 herhaalt zich de krisis om Berlijn van 1958. Op 17 februari overhandigt de su een memorandum aan Adenauer waarin wordt gesteld dat de uit de tweede wereldoorlog geresulteerde grenzen definitief zijn en dat het sluiten van een vredesverdrag niet afhankelijk kan zijn van de hereniging van Duitsland en van een ontwapeningsverdrag. Bij de ontmoeting van 4 juni te Wenen tussen Kennedy en Chroesjtsjow wordt aan de eerste een russisch memorandum ter hand gesteld: de su stelt voor een beroep te doen op Oost- en West-Duitsland om binnen zes maanden onderhandelingen te beginnen over hun hereniging. Boeken deze geen resultaat, dan zal de su stappen doen tot het sluiten van een afzonderlijk vredesverdrag met Oost-Duitsland. West-Berlijn moet een vrije stad worden. De westelijken herhalen hun eis van vrije verkiezingen en van hereniging alvorens er van vredesonderhandelingen sprake kan zijn; zij zijn van plan hun rechten in Berlijn te handhaven. In augustus komt in Berlijn de muur tot stand, die de toegang tussen Oost- en West-Berlijn eerst voor oostduitsers en later ook voor westberlijners afsluit. Volgens een artikel in de Prawda van 30 december van de hand van Ulbricht was de belangrijkste reden voor het oprichten van deze muur het voortdurend afvloeien van oostduitse arbeidskrachten naar West-Duitsland.

Hoewel beide partijen zich in augustus militair gaan versterken, gaat het toch de richting uit van onderhandelingen. Op het 22e partijkongres verklaart Chroesjtsjow dat de su met het voorstel, nog dit jaar een duits vredesverdrag te tekenen, geen ultimatum heeft bedoeld. Als het westen zich bereid toont de duitse kwestie tot een oplossing te brengen, acht de su de termijn van minder belang.

Intussen is de su begin september, in strijd met de ‘gentleman's-agreement’ met de vs van 1958 om geen bovengrondse kernproeven te nemen, met een nieuwe serie proeven begonnen, die uitmonden in de ontploffing van een 50-megatonbom op 30 oktober. Ook de vs beginnen nu aan een nieuwe serie proeven.

[p. 20]

Andere gebeurtenissen in 1961 zijn: de moord op Loemoemba (13 februari), de eerste ruimtevlucht, door de Rus Gagarin (12 april) de mislukte invasie in de Varkensbaai van anti-Castro gezinde Cubanen, die vanuit de vs opereren (17 april), de konferentie van de niet-gebonden landen te Belgrado (1-6 september) en de dood van Dag Hammarskjöld, die met een vliegtuig in Afrika omkomt (18 september) en wordt opgevolgd door de Birmees Oe Thant.

1962: Cubaanse crisis en Verdrag van Nassau

Begin 1962 wordt een konferentie verdaagd en een nieuwe begonnen: na 353 vergaderingen zijn op 29 januari de besprekingen op de 3-mogendhedenkonferentie over het staken der kernproeven in het slop geraakt; op 4 maart begint een 18-mogendhedenkonferentie onder auspiciën van de vn over algehele ontwapening, die in de plaats komt van de in 1960 mislukte 10-mogendhedenkonferentie. Frankrijk laat verstek gaan, aangezien het de internationale situatie zodanig acht, dat er toch geen overeenstemming kan worden bereikt. Op 22 oktober breekt de krisis over Cuba uit: Kennedy kondigt een blokkade (‘quarantaine maatregelen’) af jegens Cuba in verband met de plaatsing van Sowjet-raketten op dit eiland. Op 28 oktober verklaart Chroesjtsjow zich bereid de raketten onder vn-toezicht terug zullen trekken nadat Kennedy hem ‘de verzekering had gegeven dat de vs Cuba niet binnen zouden vallen’. In de komende periode blijkt dat deze direkte konfrontatie beide zijden het gevaarlijke aspekt van de ‘balance of terror’ ekstra heeft doen beseffen en vindt er een zekere toenadering plaats.

Van 18-21 december vindt de konferentie te Nassau tussen Kennedy en Macmillan plaats: de vs staken hun steun aan het Skybolt-projekt, maar zullen Engeland Polarisraketten verschaffen.

In Portugal en Spanje is het in 1962 onrustig: in mei zijn er in Portugal betogingen tegen Salazar en in Spanje kondigt Franco, in verband met stakingen, de noodtoestand in de drie noordelijke provincies af.

[p. 21]

Er worden in dit jaar ook enkele koloniale problemen opgelost: op 18 maart wordt een akkoord gesloten tussen Frankrijk en de voorlopige regering van Algerije (dat op 3 juli onafhankelijk wordt) en op 6 augustus tussen Nederland en Indonesië, dat voorziet in de overdracht van Nieuw-Guinea.

Een reeds jaren bestaand grensgeschil tussen India en China gaat najaar 1963 over in een grensoorlog. Chinese troepen dringen indiaas gebied binnen. Op 21 november maakt de chinese regering bekend het vuren te zullen staken en zich terug te trekken.

1963: ontspanning, Frans-Duits Verdrag, MLF

In 1963 vindt een toenadering plaats tussen de vs en de su: er komt een direkte telex-verbinding tot stand tussen Moskou en Washington, op 5 augustus wordt tussen Engeland, de vs en de su een verdrag getekend tot stopzetting van bovengrondse kernproeven en tegen het einde van het jaar wordt er tussen deze drie mogendheden in beginsel overeenstemming bereikt over een verbod kernwapens in de ruimte te brengen. Meer dan 100 landen ondertekenen het kernstopverdrag, met uitzondering echter van Frankrijk, de Volksrepubliek China, Noord-Korea, Noord-Vietnam, Cambodja, Cuba en Albanië. Dean Rusk weet West-Duitsland ervan te overtuigen, dat de ondertekening van het verdrag door Oost-Duitsland geen diplomatieke erkenning van dit land door het Westen inhoudt.

In West-Europa gaat de Gaulle zijn eigen weg. Op een perskonferentie van 14 januari spreekt hij zijn veto uit over de toelating van Engeland tot de eeg, waarover onderhandelingen gaande waren. Op 22 januari wordt een frans-duits verdrag getekend, waarin een nauwe samenwerking, ook op militair gebied, wordt overeengekomen, doch dat voorlopig een dode letter zal blijven. De vs gaan nu het reeds lang gesuggereerde plan voor de oprichting van een multilaterale kernvloot (mlf) krachtiger propageren. West-Duitsland zal

[p. 22]

hierin een groot aandeel krijgen. De su kant zich tegen het plan, dat ze in strijd vindt met de geest van het kernstopakkoord, omdat het haars inziens een spreiding van kernwapenbezit inhoudt. Indien de westduitse revanchisten de beschikking krijgen over kernwapens zal de su ter bescherming van haar bondgenoten tegenmaatregelen moeten nemen.

1963 is verder het jaar van het aftreden van Adenauer (15 oktober) en van de moord op Kennedy (22 november).

1964: Seebohm, chinese atoombom, crisis in de VN

Op 29 februari stelt Polen een plan voor ter bevriezing van de kernwapensituatie in Midden-Europa, dat door het Westen wordt verworpen. Op een bijeenkomst in mei van Sudetenduitsers eist de westduitse minister van verkeer, Seebohm, de teruggave van de ‘geroofde sudetenduitse gebieden’ aan de Sudetenduitsers. De vijfde atoommogendheid kondigt zich aan: op 16 oktober brengt de Volksrepubliek China een atoombom tot ontploffing.

Allerwege treden bestuurswisselingen op: op 15 oktober wordt Chroesjtsjow van al zijn funkties ontheven en wint de Labour-Party in Engeland met een krappe meerderheid de verkiezingen. In de vs (waar in juli de wet op gelijke burgerrechten voor blank en zwart is aangenomen) verslaat Johnson op 3 november met grote meerderheid de reaktionair Goldwater. Na vele stemmingen wordt op 28 december in Italië de sociaal-demokraat Saragat, met kommunistische steun, tot president gekozen. In India wordt Sjastri premier.

In maart wordt besloten een vn-macht naar Cyprus te sturen. Die voor de Kongo wordt op 30 juni teruggetrokken. De vroegere secessionist Tsjombé - de voor Afrika meest onaanvaardbare figuur uit Kongo - wordt premier. Hij neemt, evenals vier jaar geleden in Katanga, blanke huurlingen in dienst (Belgen, Portugezen, Zuidafrikanen, anti-Castro gezinde piloten) en bestrijdt met belgische en amerikaanse militaire steun de Loemoembistische rebellen, die in de laatste maanden van het vn-bewind al in verschillende provincies vaste voet hadden gekregen. Deze krijgen steun

[p. 23]

van de su, China en verschillende afrikaanse landen. Eind november voert België een aktie uit in Stanleystad ter bevrijding van de blanken, die door de rebellen zijn gegijzeld.

In Zuid-Vietnam wordt de situatie kritiek. De Vietcong wint hoe langer hoe meer terrein op de regeringstroepen, die worden gesteund door de vs. In juli/augustus vinden er in de golf van Tonkin schermutselingen plaats tussen noordvietnamese patrouilleboten en amerikaanse torpedobootjagers en worden noordvietnamese bases door de Amerikanen gebombardeerd.

In de vs gaan stemmen op, de oorlog tot Noord-Vietnam uit te breiden. Aangezien er herhaaldelijk staatsgrepen in Zuid-Vietnam plaatsvinden dreigt Dean Rusk eind december sommige onderdelen van de amerikaanse hulp aan Zuid-Vietnam te zullen staken, tenzij de eenheid wordt hersteld.

In de Verenigde Naties ontstaat een krisis. De vs c.s. drijven het konflikt met de landen, die weigeren hun bijdrage te betalen aan de vredeshandhavende akties in Suez of Kongo - o.a. de su en Frankrijk - op de spits, door te streven naar toepassing van art. 19 (ontneming van het stemrecht in de Algemene Vergadering bij wanbetaling). Een tijdelijke uitweg uit de moeilijkheden wordt gevonden door tijdens de najaarszitting in de Assemblee geen officiële stemmingen te houden. Een andere krisis ontstaat wanneer op 31 december Soekarno meedeelt dat Indonesië uit de vn zal treden. Dit land is verbolgen over de verkiezing van Maleisië in de Veiligheidsraad, waartoe overigens reeds een jaar geleden was besloten, toen Tsjechoslowakije en Maleisië overeenkwamen een twee-jarige zittingsperiode samen te delen. Indonesië beschouwt het in 1963 uit Malakka, Singapore, Serawak en Noord-Borneo samengestelde Maleisië, dat gesteund wordt door Engeland, als een neo-kolonialistische konstruktie en voert er een konfrontatiepolitiek tegen. Het heeft echter ook bezwaar tegen organisatie en struktuur van de vn, die zich z.i. niet hebben aangepast aan de gewijzigde machtsverhoudingen. Deze laten zich het best illustreren door te wijzen op het feit dat het aantal afro-aziatische leden zich van 1945-1965 uitbreidde van 12 op een totaal ledental van 51 tot 59 op een totaal van 114.

[p. 24]

Dit overzicht moet dan ook na veel sombers met een sombere noot worden afgesloten: de vn maken wellicht de ernstigste krisis door sedert hun oprichting in 1945.

In de Veiligheidsraad nemen echter nog steeds vier blanke landen, d.m.v. hun vetorecht een overheersende positie in, terwijl China nog steeds buiten de deur wordt gehouden.