Maatstaf. Jaargang 13

[p. 1]

[Nummer 1]

Jan Kassies / Heinz Neudecker
Waarom daarom

Het herdenken van de oorlogsperiode 1940-1945, het konfronteren van de naoorlogse ontwikkeling in Nederland met de in de oorlog geboren verwachtingen, en het uitspreken van verontwaardiging over en afkeer van de naoorlogse ontwikkeling, welke die verwachtingen in de grond boorde, vormden de thema's van menig aprilnummer van Maatstaf.

Dit aprilnummer, van april 1965 dus, zal gebruikt worden om wat oorzaken te zoeken van die gefrusteerde verwachtingen en die frustrerende ontwikkelingen. Tevens zal er aandacht worden besteed aan andere, voor die naoorlogse periode tipische verschijnselen.

Noodzakelijkerwijs zal het bestreken gebied wijder zijn dan Nederland. En wel omdat niet weinig oorzaken voor een aanmerkelijk deel buiten Nederland liggen, omdat de nederlandse ontwikkeling niet is los te koppelen van de gebeurtenissen buiten ons land in Europa.

Het zal hier in grote lijnen gaan om Europa, het werelddeel waarvan Nederland deel uitmaakt, en dat na strijdtoneel te zijn geweest van een hete oorlog, een koude oorlog zag ontbranden op zijn territoor.

Met het sluiten van de overeenkomst van Potsdam in de zomer van 1945 leek het of er een degelijke basis was gelegd voor een ontwikkeling ten goede in Europa. De geallieerden legden in de overeenkomst o.a. vast dat er in Duitsland een proces van denazificering, dekartellering, demilitarisering en heropvoeding in gang zou worden gezet, dat Duitslands oostgrens langs de Oder-Neisse lijn zou worden gelegd om het herrezen Polen een veiliger bestaan mogelijk te maken, en dat alle duitse minderheden uit Polen, Tsjechoslowakije en Hongarije zouden worden overgebracht naar het nieuwe, beperkte gebied van Duitsland om die staten homogener en intern veiliger te maken.

In landen als Frankrijk en Italië zag het er naar uit, dat de sterke ondergrondse bevrijdingsbewegingen, die een uit-

[p. 2]

gesproken linkse signatuur hadden, zouden resulteren in vooruitstrevende bewinden. Daaraan kwam dan nog de grote verkiezingsoverwinning van Labour in Engeland meer glans bijzetten.

In plaats van de opbouw van een Europa in socialistische zin toonden zich weldra twee (elkaar wederzijds konditionerende) rampzalige ontwikkelingen. De Sovjet-Unie en haar vroegere westelijke geallieerden (onder aanvoering van de Verenigde Staten) raakten met elkaar in konflikt, de maatschappelijk-politieke vernieuwing in Westeuropa werd tot stilstand gebracht.

Reeds vrij spoedig na het einde van de oorlog begonnen de Sovjet-Unie aan de ene kant en haar vroegere westelijke geallieerden aan de andere kant hun invloedsferen af te schermen. De drang van de stalinistische burokratie tot beveiliging van het territoor van de Sovjet-Unie leidde tot de volksdemokratieën, die volledig van de rest van Europa geïsoleerd waren.

De angst van de Verenigde Staten voor de vermeende wil van die burokratie Westeuropa in handen te krijgen (terwijl deze op haar beurt haar westeuropese partijgangers tot passiviteit maande om elke schijn in die richting te vermijden!), en de wil van de Verenigde Staten het westduitse potentieel te eigen bate in te schakelen, leidden er toe dat van de drie westelijke bezettingszones van Duitsland een staat gemaakt werd onder eksklusieve westelijke kontrole.

Het was met de vooruitstrevende bewegingen in Westeuropa snel gedaan. De kommunistische partijen voeren een behoudende, nationalistische koers op aandrang van de stalinistische burokratie om de westelijke mogendheden niet te prikkelen. De sociaaldemokratische partijen kozen volmondig de zijde van het nieuwe konservatisme; in Westeuropa betekenden ze na de tweede wereldoorlog trouwens heel weinig. In Nederland bijv. had de nieuw gevormde Partij van de Arbeid weinig aanhang zoals weldra bleek bij de verkiezingen van 1946, terwijl de kommunistische partij sterk was; op het terrein van de vakbonden was het al net zo. Bij gebreke van een eigen maatschappijbeschouwing werden de sociaaldemokratische partijen aanhangers van een nieuwe,

[p. 3]

vage - los van elke maatschappelijke basis staande - slagzinnen uitkramende beweging van het ‘Verenigde Europa’.

De koude oorlog tussen oost en west begon. De westduitse deelstaat werd een door weinigen overtroffen propagandist van de gedachte van het Verenigde Europa. Alle slagzinnen van de ‘Europeanen’ kon hij onderschrijven. Het opgeven van nationale soevereiniteit, een van de belangrijkste programpunten, kostte hem niet de minste moeite omdat hij die materieel toch niet had, als kwestieuze kreatie van de koude oorlog.

Andere propagandisten van de europese gedachte waren de grote ondernemingen, voor wie de nationale grenzen reeds lang te nauw waren.

Moesten we van de propagandisten van de europese gedachte al vooruit zien en niet terugzien in boosheid, na de geboorte van de Bondsrepubliek, en haar adoptie van de europese gedachte werd deze aandrang nog sterker.

In plaats van denazifikatie en heropvoeding zagen we in de Bondsrepubliek het handhaven van nazi's en halfnazi's in de openbare ambten, en het opzettelijk vergeten of minimaliseren van de Hitler-periode in de opvoeding.

De inschakeling van de Bondsrepubliek in de nato, haar herbewapening brachten naast de oude ambtenaren en opvoeders ook de oude militairen weer op het toneel. Hiermee was er een volmaakt ijzeren gordijn opgetrokken tussen de oorlogsperiode met haar verwachtingen en de naoorlogse periode.

De ontwikkeling versterkte zichzelf voortdurend.

De Bondsrepubliek werd steeds verder ingeschakeld bij de ‘verdediging van het westen’. Aanvankelijk was het haar taak het ‘konventionele schild’ te versterken (het was de tijd van ‘atoomzwaard’ en ‘konventioneel schild’), later ging ze, aangemoedigd door het besluit van de nato-raad van eind 1954 de defensiestrategie van het atlantische blok te baseren op taktische atoomwapens, steeds nadrukkelijker om atoomwapens vragen. Het beruchte memorandum der Bundeswehr-generaals van najaar 1960 was bepaald een mijlpaal in dit proces.

De aandrang van de Bondsrepubliek soevereiniteit op te

[p. 4]

geven, de gedachte van de andere westeuropese staten de Bondsrepubliek in een supranationale konstruktie onder de duim te houden, en de drang van de grote ondernemingen de nationale grenzen te doorbreken leidden - onder de fanfares van de europese beweging - tot de vorming van de eeg, geflankeerd door euratom en eksg.

Het opmarcheren van de nieuwe tijd leek steeds meer onstuitbaar.

Sinds einde 1962 loopt ze echter niet meer rechtlijnig. De moeilijkheden rond de eeg, de meningsverschillen rond de atoombewapening (met als hoogtepunten de overeenkomst van Nassau, en de multilaterale kernmacht) zijn er aanwijzingen voor dat de ontwikkeling in een voor haar moeilijke faze gekomen is.

Verklaring van gebruikte afkortingen

anf / Atlantic Nuclear Force; cer / Centraal Economische Raad; eeg / Europese Economische Gemeenschap; egks / Europese Gemeenschap Kolen en Staal; eva / Europese Vrijhandels Organisatie; icbm / Inter Continental Ballistic Missile; mlf / Multi Lateral Force; nato/navo / North Atlantic Treaty Organization / Noord Atlantische Verdrags Organisatie; nvb / Nederlands Volks Beweging; pbo / Publiekrechterlijke Bedrijfs Organisatie; sac / Strategic Air Command.