Maatstaf. Jaargang 12

[p. 465]

Pierre H. Dubois
Abel Herzbergs weg naar binnen

Sinds het einde van de oorlog heeft Abel Herzberg bij herhaling door zijn publikaties de aandacht gevestigd op het lot en het leven van de joden in de hedendaagse wereld en in het bijzonder in de wereld die onder het nazisme leefde. Amor fati, zijn intelligente, gevoelige, reportage-achtige herinneringen aan het leven in de kampen, Tweestromenland, zijn aangrijpend dagboek uit Bergen-Belsen, zijn meesterlijk, goed gedocumenteerd, met grote objectiviteit en met indrukwekkend-ingehouden bewogenheid geschreven hoofdstuk in Onderdrukking en Verzet, over de geschiedenis der joden in ons land tijdens de bezetting, de Kroniek der Jodenvervolging, zijn Eichmann in Jerusalem ten slotte zijn stuk voorstuk geschriften van hoge kwaliteit, die in de literatuur over dit onderwerp een bijzonder belangrijke plaats innemen.

Met zijn laatste boek, de Brieven aan mijn kleinzoon, heeft Herzberg een boek geschreven, dat volkomen bij de voorgaande past, maar zijn meest directe aansluiting vindt bij zijn eerste werk, het omvangrijke toneelstuk Vaderland, dat in 1934 in De Vrije Bladen verscheen. Weliswaar was dit stuk een onmiddellijk gevolg van de antisemitische ontwikkelingen in het toen sinds kort door de nazi's overheerste Duitsland en door zijn aard van psychologische bewustmaking meer een leesstuk dan een speelstuk, maar het wezenlijke thema ervan was het-nergens-thuis-zijn van de joden dat door de uitingen van een latent aanwezig of plotseling acuut wordend antisemitisme manifest wordt.

Was Vaderland onder de druk der actuele ontwikkelingen een pessimistisch boek (maar dit pessimisme werd door de werkelijkheid al spoedig achterhaald), de Brieven aan mijn kleinzoon getuigen eerder van een filosofische gelatenheid en berusting, die niet alleen gemakkelijker met de leeftijd van een zeventigjarige in overeenstemming te brengen zijn, maar die men bovendien als een resultaat kan beschouwen van de ervaring, verbijsterend in graad en hoeveelheid, welke de

[p. 466]

schrijver heeft opgedaan in de jaren die ertussen liggen.

De negen brieven aan zijn kleinzoon hebben met brieven in de gebruikelijke zin niet zoveel te maken; het zijn feitelijk negen hoofdstukken uit een boek, waarin Herzberg, zich in gedachten misschien inderdaad tot zijn achtjarige kleinzoon richtend, zijn herinnering bespiegelend laat dwalen over zijn eigen jeugd, zijn ouders, zijn grootouders en alles wat er in dat verleden reeds vastzat aan het jood-zijn in een wereld waarin hij tot behoedzaamheid en wantrouwen verplicht is jegens medemensen die de jood bij voorkeur als voorwendsel gebruiken om hun ressentimenten af te reageren.

Herzberg is de zoon en de kleinzoon van emigranten uit Rusland, van die onophoudelijke stroom van joden, zoals hijzelf zegt, die zich sinds 1880 van uit Oost-Europa naar het Westen hebben begeven, omdat het in Rusland niet meer uit te houden was door de golf van progroms die over het joodse woongebied spoelde en waar de regering achterzat, een situatie die naar men weet ook onder de nieuwe heersers op gezette tijden blijkt te bestaan. Maar het was toen gemakkelijker om weg te komen en daarvan werd veelvuldig gebruik gemaakt. Het ideale toevluchtsoord achtte men de Verenigde Staten, een land van vrijheid waar de toekomst voor iedereen, ongeacht afkomst, rang en stand openstond. Maar de tocht van Rusland naar Amerika was ver en kostbaar en rijk waren de emigranten zelden. Er bleven er dus veel onderweg steken, bij voorkeur niet in Duitsland waar het antisemitisme ook toen al actief ageerde en waar de daar levende joden de komst van de russische vluchtelingen niet aanmoedigden uit vrees het bestaande antisemitisme daardoor in de hand te werken. Vandaar dat zovelen hunner in Amsterdam terechtkwamen en daar bleven hangen.

Hoe was hun toestand hier? ‘Vreemdelingen, van wie je niet verwachten mag, dat ze vandaag of morgen weer op zullen hoepelen, zijn nooit en nergens en bij niemand bemind; zodra ze aanstalten maken om ingezetenen te worden, begint de oude ingezetene bedenkelijk te kijken. En dat merken ze natuurlijk maar al te goed. (...) Er is geen reden geweest, om de russische joden, of in het algemeen, joden uit Oost-

[p. 467]

Europa, hier met bijzondere ingenomenheid te ontvangen. Ze hadden niets te bieden. Er was ook geen reden om hen te weigeren. De traditie van gastvrijheid verzette zich daar tegen. Ze hinderden bovendien niemand. Zo vonden ze hier veiligheid, vrijheid en rust’.

In die betrekkelijke rust is Abel Herzberg zelf in 1893 in Amsterdam geboren. Hij vertelt er in zijn boek over op een toon van vertederd ongeloof en melancholie, een toon van afstandigheid, die het accent van weemoed zodanig verscherpt, dat zijn ironische gelatenheid dikwijls iets heeft van een weggedrongen wanhoop, die niets minder is dan de hooghartigheid van iemand die zich aan de situatie van zijn milieu heeft ontworsteld. Herzbergs privé-waarheid is zijn ongeloof of zijn onvermogen tot geloof, waarbij geen enkele pretentie te pas komt. Hij vertelt het trouwens eenvoudig en lakoniek: ‘Mijn vader behoorde als russische jood tot de groep van de Swammerdamstraat. Daar zijn wij dan ook jarenlang ter sjoele gegaan. Daar ben ik ook “barmitzwah” geworden, d.w.z. voor de eerste keer ter thora opgeroepen. Barmitzwah wordt een jongen als hij dertien jaar wordt. Vanaf die dag heet hij persoonlijk verantwoordelijk voor het inachtnemen der religieuze geboden. En dat is nogal wat. Vanaf die dag geldt hij ook als volwassen in godsdienstige zin, zodat hij meegeteld kan worden als het erom gaat het tiental van het minjan vol te maken. Vóórdien is zijn vader verantwoordelijk voor hem. Wanneer hij op de dag van zijn barmitzwah voor het eerst voor de thora verschijnen moet, zegt zijn vader dan ook: “Geloofd zij Hij, die mij uit mijn verantwoordelijkheid ontslagen heeft”. Mijn vader vertelde het verhaal van een vader, die zei: “Ga jongen, neem afscheid van de thora”. Alleen wie de ontwaarding van de joodse godsdienst kent, zal de bittere humor daarin kunnen proeven. Hij bedoelde: “het is vandaag met al je verantwoordelijkheid je eerste en je laatste keer”. Het verhaal is op mij min of meer van toepassing geweest’. Subtieler, pretentielozer en eerlijker kan men het niet formuleren. Het geeft aan zijn boek, bij alle humor die het op tal van plaatsen kenmerkt, een des te tragischer noot.

Emigranten hebben geen vaderland; zij proberen een va-

[p. 468]

derland te verwerven. Hun samenhang, zegt Herzberg, berust waar ter wereld ook op ervaringen, maar zegt omtrent hun idealen niets. Herzberg heeft zich in Nederland in zijn vaderland kunnen voelen, des te gemakkelijker misschien omdat zijn godsdienstig scepticisme, zijn ironische distantie van binnenuit tot de gemeenschap van ‘vreemdelingen’ een isolerende factor wegnam. Of misschien juist niet. Want wie het isolement van een bepaalde gemeenschap doorbreekt, vindt niet per definitie toegang tot een grotere gemeenschap waarvoor het isolement niet geldt, maar wordt in vele gevallen een outcast, die zich in geen enkele gemeenschap meer thuis vindt.

Dat is voor Herzberg niet het geval geweest. Zijn ongeloof of scepticisme ten opzichte van de joodse godsdienst verandert niets aan zijn gebondenheid aan het joodse volk; of met zijn eigen termen: het verschil in idealen verandert niets aan de samenhang die op ervaringen berust.

Die ervaringen, waarover vrijwel al zijn vroegere publikaties gaan, en die zijn eenheid met het joodse volk klemmender dan iets anders hebben bevestigd, probeert hij in dit boek weer te herleiden tot hun oorspronkelijke samenhang, namelijk zijn diepere bindingen aan zijn joodse familie en milieu. Ik had het zojuist over ‘een weggedrongen wanhoop’. Dat kan allicht wat vreemd klinken met betrekking tot een boek dat voor sommige lezers vooral uitblinkt door zijn humor, zijn grappen en zijn geestigheid, elementen die inderdaad in het boek zijn te vinden. Nu is een weggedrongen wanhoop in elk geval een minder evidente gemoedsgesteldheid. Maar het gevoel zelf ontmoet men in de ontroerende pogingen (een andere uitdrukking kan ik er niet aan geven) van Herzberg in het volle bewustzijn van zijn scepticisme zijn banden met het verleden over zichzelf heen door te trekken naar de toekomst (vandaar de ‘brieven aan de kleinzoon’). Op welke manier?

Het is op dit punt dat zijn boekje boven de anecdote, de beschrijving en herinnering uitgaat. De relaties die Herzberg ontdekt, resulteren in een levensfilosofie, die onmiskenbaar deel uitmaakt van de joodse ervaringswereld van goed en kwaad en van de joodse theologie die daarop is geënt.

[p. 469]

In de eerste hoofdstukken heeft Herzberg laten zien waarop zijn biografische relatie met zijn milieu en met het joodse volk is gebaseerd, in de latere waarop de filosofische identiteit berust. Het boek is niet een weg terug (naar het land van herkomst), maar een weg naar binnen, naar de omschrijving van een permanente werkelijkheid.

Dat verklaart ook die vermenging van humor, vreugde, melancholie en wanhoop. De wanhoop wordt gemotiveerd door een ervaring die, zo oud als de wereld, helaas pas sterven zal met de wereld. Maar zij mag verdrongen worden door een levensgevoel, waarvan het nuchter realisme een onuitputtelijk vermogen tot verdragen voedt. Wat anderen kan verbazen en ergeren, wat zelfs in een jonge joodse staat als Israël een bron van verzet kan zijn, de bijna mystieke beleving van de weerloosheid, is niettemin een positieve kracht gebleken die het mogelijk maakte de ergste en misdadigste realiteiten, misprijzen, vervolging en vernietiging te aanvaarden en te doorstaan. De beheerste objectiviteit, die men in de boeken welke Abel Herzberg aan de afschuwelijke historische realiteiten van het nazisme heeft gewijd kon bewonderen, vindt in dit prachtige boek zijn oorsprong en zijn essentie verklaard.