Maatstaf. Jaargang 11

[p. 714]

J.W. Schulte Nordholt
Marsman en Achterberg
Een jeugdherinnering

Zal men ooit weer zo lezen als voor het eerst toen men jong was? De dichters van de jeugd hebben hun stempel zo diep, zo onuitwisbaar in de ontvankelijke jongensziel gedrukt, zo voelt men later in een nòg romantische bevangenheid, er zijn haast geen andere goden naast hen meer mogelijk in de hemel van het hart.

Zo denk ik terug aan het lezen toen ik achttien jaar was. En moet ik een godennaam noemen dan is het ver voor en boven alle andere Marsman. Laat elke generatie zijn eigen dichters vinden en herkennen, maar is er één generatie zo gelukkig geweest als de onze, die in deze dichter alles verwierf wat bij haar paste aan jeugd, aan stromende hartstocht en trots en openheid en vaart?

En als je me nu vandaag aan de dag vraagt, dwingende Maatstaf-redakteur en goede vriend Bert Bakker, hoe ik tot het lezen en ontdekken van Achterberg ben gekomen, dan vrees ik dat ik moet zeggen dat ik hem allereerst met door Marsman gevormd gevoel heb gelezen. Nu, jaren later, besef ik dat, omdat je me die vraag stelde, en ik ben geneigd vergelijkenderwijs over die twee dichters van toen te spreken. En ik geloof nu ook dat het niet alleen mijn gevoel was, dat ‘Marsmanniaans’ met Achterberg bezig was, maar dat inderdaad de oudere dichter een zekere invloed op de jongere moet hebben gehad. Ik had haast geschreven: een diepe invloed, maar dat is teveel; er is overeenkomst maar meer verschil.

Wat er overeenkomstig was, heb ik het eerst ontdekt als vurig Marsman-lezer. En nu nog, nalezend wat de eerste gedichten van Achterberg waren die ik liefkreeg, zie ik de nauwe verwantschap. Die zou men in een aantal bij beide dichters voorkomende motieven kunnen omschrijven, kunnen hervinden in woorden als bloed en dood, regen, bruid, engelen en zovele meer, en daarbij zou dan wel opgemerkt

[p. 715]

moeten worden dat ten eerste dat nu eenmaal de woorden waren van het toen heersende poëtische klimaat en dat bovendien Achterberg andere ladingen in die woorden legt dan Marsman. Maar het is ook niet in de eerste plaats een kwestie van deze relatie in woorden en motieven waarom ik de beide dichters samentrok, maar een sfeer daarachter, een gezindheid, die, hoe vreemd dat voor de jongere dichter misschien mag klinken, van vitalistische aard is. Ik zou nader preciserend zeggen dat Marsman de dagzijde van dat vitalisme vertegenwoordigde, Achterberg de nachtelijke kant, en daarmee is dan ook het diepe verschil gegeven. Wat bij Marsman ondanks alle hartstocht en onstuimigheid, en zelfs ondanks alle angst, toch overheerst is een heldere redelijkheid - en het is dan ook geen wonder dat die het wint in zijn laatste bundel Tempel en kruis, terwijl bij Achterberg de irrationele kant van het bestaan, met zijn wortels in droom en onderbewustzijn, een grote rol speelt. Bij Marsman denkt men aan schilders als de duitse expressionisten, Kirchner, Schmidt-Rottluff e.d., bij Achterberg aan Klee.

Het vuur en de heerlijkheid des levens, maar dan overschaduwd, omsluierd, als een meer innerlijke hartstocht, zo vond ik ze bij Achterberg. Het eerste boek dat ik van hem las was Eiland der ziel uit 1939, en als ik nu naga wat toen, vlak na het verschijnen, daarin voor mij de geliefde gedichten waren, laat ik dan om te beginnen Eine kleine Nachtmusik noemen. Ging dat niet over de geheimzinnige zaligheid van wat het allerhoogste leek voor een jongen van 19 jaar, die geloofde een dichter te willen zijn: over het scheppen en de volmaakte diepe bevrediging daarvan? Het tempo van dat menuetto met zijn wervelend-snelle slotregels, poëzie die muziek was in wezen, hoe vervoerend was het om dat te lezen.

In Achterbergs poëzie rijmde duister op luister, niet in de versleten cliché-manier van het contrast, maar als bijeenbehorend:

Met aan uw voet het zuiver duister
van de zee tot uwen luister.

Zo werden ongenoemde dingen werkelijk. De bruid zingt,

[p. 716]

dat gedicht handelend over dingen die men wijd en verheven vermoedde, maar niet kende, was daarom zo geliefd, omdat het - en hoe vol met muziek alweer - zo vol was met die omsluierde hartstocht, omdat het zo zuiver en zinnelijk sprak over de geheimen des lichaams en hun verrukking, waarvan men als jongen zo onbestemd en hunkerend en verdwaald wist. En hoe herkende het protesterende bewustworden van een jongen zich in een gedicht als Bloed met zijn nadrukkelijk belijden van de ongeschonden schoonheid van het eigen innerlijk beleven tegen de vuilnis van de dag. Het gedicht Projectie heb ik boven alles mooi gevonden, ik weet het nog precies, om die twee slotregels:

tot uw gestalte zoet en mild
achter de sterren schrijdt.

Ik herinner me dat ik na de oorlog op een tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam een ets zag van Charles Roelofsz, die mij de regels weer te binnen bracht: een klein wit vrouwenfiguurtje in een nachtelijk sterrenheelal. Maar ik had me eigenlijk nog iets meer kosmisch voorgesteld. Er was zoveel kosmisch in deze poëzie, voelde ik, geschoold door Marsman, zoveel door-het-lichaam-heengeest-geworden heelal-verrukking, en dat overweldigde mij. Het op Projectie volgende vers Jericho is nog typerender in dit verband, al vond ik het minder krachtig. Over de problematiek die de dichter Achterberg eigenlijk bezig hield - zijn scheppende woord dat de grens van dood en leven moest breken - had ik misschien geen duidelijk geformuleerde gedachten. Ik weet het ook niet precies meer. Ik weet dat ik ademloos de trots en de woede bewonderde, waarmee hij de wereld aanriep en aanviel, zoals Marsman dat doen kon, en eigenlijk beter, minder zichzelf overschreeuwend [zeg ik nu, toen had ik dat heiligschennis tegenover Marsman gevonden]. Het bezweren was toch in dezelfde trant:

Smart, ik ontzeg
de zon haar licht,
den ziende zijn gezicht

[p. 717]

 

en dit heelal het evenwicht,

 

den dood het recht

 

op elk gericht,

 

dat mij van haar onthecht.

En de vurige toon van protest:

En nochtans moet het woord bestaan,
dat met u samenvalt.

En uit Dead. End het gedicht Bloei:

Vogels blijven ontwaken
tegen uw zwijgen in.

In tuinen tussen bloemen,
die al uw donker wraken,
lig ik u te verzaken,
dag uit, dag in.

Maar elk ontkennen is u noemen
in den voor u volkomen zin.

Ik kan wel door citeren als ik moet zeggen wat het mooiste was. Er was zoveel uit al die eerste bundels. In Osmose stonden verzen als Aan den regen, en Moeder en Dood paard, in Thebe las ik Angriff [en wat was dat vol met de toon van Marsman]:

soldaten van den tijd:
vecht.
Huurlingen van het lot:
legt aan op God.

En Balans en Openbaring en Pinksteren. Ik kan wel doorgaan.

Er was nog een ander element natuurlijk dan het ‘Marsmanniaanse’ dat mij als jongen van christelijken huize, zoals dat braaf heette, diep aantrok in Achterberg en dat was zijn

[p. 718]

eigengereide, vurige, en wanhopige Christendom. De Reiziger ‘doet’ Golgotha en de Graalridder uit Eiland der Ziel en het genoemde Pinksteren uit Thebe waren daarin hoogtepunten, met een taal die door alle geijktheden en galmen heenbrak zonder één moment platvloers te worden. Maar juist in zo'n aspect ziet men het verschil met Marsman zo evident, want er was hier niets van de uitdagende menselijke strijd met God die Marsman vanuit zijn vuur geworden redelijkheid zo opstandig moest voeren. Hier was een innig en eigenlijk nogal vergeestelijkt ingaan op de woorden van de traditie, tot ze weer levend werden.

Er zal, zolang wij leven, geen einde zijn aan het herdenken van de dichter Achterberg, hij heeft onze jeugd bezield en onze generatie bepaald. Zijn dood was niet alleen wat men noemt een verlies en een ramp, het was ook een adembenemende gebeurtenis, zoals die van Marsman. Die avond vergeet ik ook niet meer, hoe wij met vrienden bijeen waren, uitgelaten na een inspannende vertoning van onszelf voor de televisie, en nu vast van plan te eten, te drinken en vrolijk te zijn, en hoe het bericht van die plotselinge dood daar binnenviel, als een steen in het water. Het leven leek even tot de uitersten uitgerekt, in een ondragelijke spanning, zoals de dichter die beleefd had, zo vaak en voortdurend. Toen ik thuiskwam, las ik in zijn bundels, weer eens, maar nu als onder een elektrische spanning, verward en tegelijk opgewonden. Daar brandde op het papier dat prachtige vers dat hijzelf gewijd had aan de dichter Marsman, toen die in de meidagen van 1940 in Frankrijk in gevaar verkeerde en daarna bij het uitwijken naar Engeland omkwam in de verschrikkelijke zee. In het derde, laatste stuk van dat gedicht schrijft Achterberg dan dat hij beter zelf had kunnen sterven inplaats van de vitale Marsman. Hij was immers zelf op niets anders meer uit

dan doodgebied te voegen bij het verste licht;
dat kan van gene zijde even goed wellicht.

Stel je in godsnaam voor dat hij dat nu aan het doen is ergens, waar dan ook. Ik geloof het als ik zijn gedichten

[p. 719]

lees; er moet zoiets met hem gebeurd zijn. En het wordt dan ook duidelijk wat hij in de laatste regel van dat vers in memoriam Marsman schreef:

‘Wij zien elkander zéker eens’, heeft hij me nog geschreven.