Maatstaf. Jaargang 11

[p. 83]

A. Roland Holst
Een geheim klooster

Ruim een eeuw geleden begon de kunst zich te vervreemden [of raakte zij vervreemd] van de wereld en - voor zover zij zich die nog had aangetrokken - vooral van de wereldproblemen.

De wereld, die - met of zonder kerk - zichzelf in haar volte nu eenmaal tot probleem is, en dus van geen vervreemding weet, trok zich maar weinig daarvan aan; zij werd wel door wat anders in beslag genomen: op haar voorposten kreeg het bewustzijn de aantocht te registreren van een gebeurtenis, die haar historische ontwikkeling noodlottig zou kunnen worden.

Voor de kunst bleef, van haar vervreemding van de wereld, het beklemmend gevolg niet uit. Op dat late zijspoor van haar vereenzelviging werd zij zo problematisch, dat zij zich met zichzelf gekonfronteerd zag [tot zover ging het snel: Mallarmé was nog tijdgenoot van Hugo]. Het viel in de stilte van dat oog-in-oog niet meer te ontkennen: niet, als de wereld, in een volte, maar in haar leegte was de kunst zichzelf tot probleem geworden.

Alle pogingen het nog ongedaan te maken, alle opwindingen van alle latere ismen met of zonder manifesten - alle laten zij zich tot dit éne feit herleiden.

Sinds de Tweede Wereldoorlog, die nog wel andere rekeningen presenteerde, verhevigt zich dit proces tot een crisis. Zich tegelijk verwijdend en naar beneden vernauwend werd het tot een razende draaikolk, waar allen die er door worden gegrepen en in worden neergezogen, zelfs de herinnering gaan verliezen aan de lange deiningen en de hooglopende golven van vroeger.

Steeds fataler zoeken zij redding in steeds panischer experimenten, waarin de aanvankelijke vervreemding van de wereld overslaat in een nu juist door haar bezeten-raken [de verwijding van de draaikolk] - bezeten althans door haar steeds razender aktualiteit, waarvan zij de echo

[p. 84]

zijn, want voor haar werkelijkheid zijn zij doof en blind.

Steeds minder komen zij ertoe zich af te vragen, wat dit probleem waartoe de kunst zichzelf werd en waarin zij zichzelf verslindt en vernielt, betekent: wat er de oorzaak van was, waar het op wijst.

Ik wantrouw mijn denken zodra het zich niet meer kan beroepen op de drie rijken en op de vier elementen van de natuur. Om dan van die draaikolk, van het water dus, over te gaan naar de lucht: ruim een eeuw geleden begon in het menselijk wezen het kreatief vermogen, dat de biologische horizontaliteit vertikaal doorbreekt, het gebied waarin het leven van de ziel [die dampkring om de planeet, die het hart is] zintuigelijk waarneembaar wordt gemaakt [het gebied dus van de kunsten] te ontruimen, heengetrokken naar een gebied waar het natuurwetenschappelijk denken de overgang aan moest durven van de zekerheid naar het risiko: van de stap van het overleggend brein naar de sprong van de kreatieve geest. In de techniek is de ruimtevaart daarvan zoiets als een sportieve konsekwentie. Een andere konsekwentie was, dat er in het gebied waar tot op dien de kunst tot leven kon komen, aanvankelijk een vacuum ontstond. Maar in de lucht is een luchtledig onduldbaar: het omgevende stort er zich in.

Al heeft het kreatief vermogen dit gebied reeds opgegeven, zolang het nog doende is eruit op te breken, blijven de gaven, de talenten, na. Zij zijn het die gestort worden in dat onduldbare luchtledig en er tot razernij in worden gebracht. Razernij verblindt en verwildert, en is negatief evenredig met vervoering. Deze razernij is de vervoering door het luchtledig: de paniek. Wij staan hier voor een onthullende overeenkomst met de kernsplitsing: in de taal viel het laatste werk van Joyce als een atoombom.

Niets van dit alles had vermeden kunnen worden. Daarom is de wilde vijandschap van bepaalde kritici tegen de razernij in de kunst dom, althans onwijs, maar even onvermijdelijk als die kunst het zelf is, want deze vijandschap wordt geheel door die razernij bepaald. Eigenlijk is zij weinig meer dan een echo ervan.

[p. 85]

Het onvermijdelijke van de hedendaagse kunst geldt enkel en alleen de primair bezeten: die weinigen van de altijd nog vele begaafden in wie de achterhoede van het kreatief vermogen nog bezig is op te breken: in wie dat vermogen dus nog doende is. De hele rest van al of niet eerlijke meedoeners, voor wie het woord ‘modern’ inkrimpt tot zijn eerste vier letters, trekken zich - en terecht - die onwijze kritiek wel degelijk aan, zozeer zelfs dat zij van broodroof durven spreken - althans voor zover zij in de momenteel zeer welvarende bakkerij der primairen zich reeds van een plaatsje verzekerden. Deze bakkerij, deze welvaart der primairen is wel ongeveer het meest treffende bewijs van het bestaan van een Opperwezen, dat zich tot op dien noch door de rede en haar paradoxen, noch door de hoop, noch door de liefde had laten bewijzen. Nu bewijst het zichzelf - door de ironie. Want het feit dat een kunst, die er groot op gaat, zich ten aanzien van de wereld te stellen als een katastrofisch oordeel of althans een voorteken daarvan, zich juist door de spekulerende machthebbers van die wereld tot een bij uitstek wereldlijke welvaart [de bakkerij] laat bevorderen, wijst op een ironische regie, waarvan het haast ondenkbaar is, dat zij niet aan een bewust wezen moet worden toegeschreven. En voor het geval dat Opperwezen verstek laat gaan en alles betrekkelijk en spekulatief wordt, zullen de nu niet meer zo bedreigde gedoemden met de parapharnalia van het laatste oordeel wel weg weten. De resten ervan maken zij tot spekulatie-okjekten: de klank van de bazuinen wordt een cacophonie, de apocalyps apekool.

Zo leidt de verabsolutering van de relativiteit tot een opwindende zinloosheid, die hen in wie een herinnering van het laatste oordeel nog naleeft, aandoet als zo hol en zo mal, dat zij de bezetenheid der primairen als onoprecht brandmerken - ten onrechte. Want dat de snelberekende spekulaties van belanghebbende buitenstaanders bij machte zijn een paniek tot een dergelijke graad te doen omslaan in een roes, doet niets af - behoeft althans niets af te doen - aan de aanvankelijke oprechtheid der panisch bezetenen, al doet het - nu het alles blijkbaar zo'n vaart loopt - inderdaad

[p. 86]

het een en ander af aan de alarm waarde van die paniek. Vandaar - neem ik aan - dat bij enkelen dier bezetenen een element van ironie schijnt te wijzen op een besef, dat het alarm - het hunne althans - wel eens loos zou kunnen blijken. Dat komt ervan als de relativiteit absoluut wordt in een gebied, dat door het kreatief vermogen wordt ontruimd. Daar ontstaat de draaikolk, en wat is de zin van de draaikolk anders dan de paradox van de absolute relativiteit? Later zou het wel eens kunnen blijken, dat de overgang van, het kreatief vermogen naar het natuurwetenschappelijke denken het teken is, dat het geestelijk leven van ons tijdperk gaat beheersen, een gebeurtenis die in waarde niet onder zou doen voor - indertijd - de toenemende macht van de industrie over de landbouw: de vervanging van spade, ploeg en paard door de tractor.

De negatieve paradox van de draaikolk in het gebied van wijlen de Schoonheid blijkt steeds duidelijker een repercussie van de positieve paradox in dat gebied waar de kreatieve geest nu naar oversprong. Positief, want hoezeer ook bezeten door de op relativiteit betrapte waarde van tijd en ruimte, van materie en energie, van deeltjes en golf, toch kon de kreatieve geest die sprong alleen aan krachtens zijn aard die - al of niet bewust - geen relativiteit duldt, evenmin als zij die ooit geduld had in dat ontruimde gebied zodra zij daar doorslag gaf in het doen en laten van een onvervangbare onder de kunstenaars. De kop van Einstein, die graag vioolspeelde, is meer de kop van een musikus dan van een geleerde; zijn geleerde aanhangers doen dienst als al of niet bekwame ambtenaren.

Zo ontnuchtert de kreatieve doorslag de gnuivende nuchterheid van het relatieve.

Inderdaad beleven wij een gebeurtenis, die de historische ontwikkeling om doet slaan in een totale verandering, een verandering dus zonder historisch precedent - al is er, wellicht, een voorhistorisch precedent in de verandering van het menselijk wezen, althans van zijn toedracht, door de overgang van de van jacht levende nomaden naar de landbouw - of is het een omgekeerd precedent, en zal - al blijft

[p. 87]

de landbouw zoals toen de jacht ook bleef - een andere jacht de boventoon gaan voeren?

Het kreatief vermogen, zich wagend buiten de dampkring van de ziel, waarbinnen het zich sinds mensenheugenis zintuigelijk waarneembaar had gemaakt voor allen, is begonnen zich zonder voorbehoud uit te vieren in wat van het menselijk wezen de interstellaire ruimte is van de geest. De mogelijkheid zich aan allen mede te delen liet het achter zich: het is daar niet langer zintuigelijk waarneembaar. Maar wat het in die onzintuigelijke ruimte, waar Adam en Daniël vergeten zijn, bereikt, kon zich wel eens, meer voor allen dan de schoonheid ooit kon zijn, met terugwerkende kracht konkretiseren, en doet dat ook, want - geestelijk ontsproten aan het menselijk wezen - kan het de mens niet met rust laten: de kernfysika wordt atoombom.

De heilige vereenzelviging van het hemellichaam dat het menselijk wezen is, met de natuurlijke planeet kon door het kreatief vermogen in de zintuigelijke waarneembaarheid nooit dan als belofte waar worden gemaakt. Zienderogen beleven wij nu de mogelijkheid van die vereenzelviging in het heilloze.

Is het wonder, dat gedurende die overgang ook de voormalige kunst, die nog aan gemeenschapskunst herinnerde, zich splitsend toespitste, analoog met in diezelfde fase de splitsende toespitsing van de gloed van het bewustzijn tot de steekvlammen der experimenten? in de science-fiction, als ontspanningslectuur quasi concurrent van de detective-roman, ziet men de eindfase dier overgang maar al te duidelijk zich voltrekken; op een ander plan ziet men het ook in de late angst van Einstein en Oppenheimer voor de terugslag van die overgang: uitgesproken gewetensangst bij het besef dat door hen het kreatief vermogen medeplichtig dreigt te worden aan die vereenzelviging in het heilloze van de geestelijke met de natuurlijke planeet.

De verwarring in de dampkring van de metafysische planeet, ontstaan toen daar het luchtledig, achtergelaten door het kreatief vermogen, vol werd gestort met de nasleep van primaire en secundaire mogelijkheden, is een chaos ge-

[p. 88]

[p. 89]

[p. 90]

worden, die zichzelf tomeloos verheerlijkt tot een dodelijke roes: het slotbachanaal van de kunsten.

Het valt wel zwaar de hoop op te geven, dat de kernwaarden van het menselijk wezen ooit nog weer zintuigelijk waarneembaar kunnen worden, maar er is nu eenmaal nog hoop zolang er leven is.

Bleken in de barste tijden der Middeleeuwen de kloosters niet oorden te zijn van strikte afzondering, versterkte stellingen, waarbinnen het ontwereld bewustzijn die kernwaarden handhaafde en beschikbaar hield voor mogelijk betere tijden?

Zou het - al erkent een wereld die een en al aktualiteit werd geen klooster meer - alleen maar bespottelijk zijn, nog in de mogelijkheid te geloven van een geheim klooster waarbinnen - juist omdat de aktuele draaikolk aanvaard wordt als wat niet viel te voorkomen - een nagebleven kreatief bewustzijn zich verschanst en in het geloof dat die kernwaarden, zonder zintuigelijke waarneembaarheid waardeloos, dús weer waarneembaar zullen worden - hardnekkig doende blijft?

Laat dat geloof, desnoods, dan quia absurdum zijn: tegen beter weten in. Beter geloof bestaat niet.