Maatstaf. Jaargang 10

[p. 817]

Prof. Mr. B.V.A. Röling
Nogmaals over oorlog en vrede^*
III
Uitzicht

We hebben de vorige malen^** betoogd, dat het atoomwapen een gevaar was voor de vrede, voor de democratie en voor de moraliteit. En ook, dat het atoomwapen ertoe bijdroeg om te verhinderen dat wij de wereld zien zoals zij werkelijk is. De emotionele felheid, die het hanteren van de massaleverdelgingswapens meebrengt, van angst en van haat, belemmert het zuiver oordeel. Dat ‘thought is the slave of life’, geldt het duidelijkst voor het fel bewogen, door diepe emoties beheerste leven.

Kort gezegd: van alle kanten bedreigt het atoomwapen ons bestaan. Er is maar één oplossing: sinds door de technische ontwikkeling het militaire wapen het karakter van krachtmetingsmiddel verloor en wederzijds verdelgingsmiddel werd, behoort het militaire wapen te worden afgeschaft. De tijd waarin het militaire zinvol was, is voorbij. Het is op het ogenblik nog slechts het tijdelijk noodzakelijk kwaad, dat zo spoedig mogelijk moet worden verwijderd.

Daarover is men het vrijwel eens: nodig is de algemene en algehele ontwapening onder internationale controle. Algemene ontwapening: dat is dus de ontwapening waarbij ieder land is betrokken. Algehele ontwapening: dat is de ontwapening zowel van atoomwapens als van conventionele wapens. Met het afschaffen van alleen de atoomwapens schiet men immers niets op, ze zouden elke dag weer kunnen worden aangemaakt.

Die algemene en algehele ontwapening is het belangrijkste probleem waarvoor de mensheid staat, dat was de unanieme

* Dit is de bewerkte versie van een voordracht voor de V.P.R.O. op 21 december 1962.

** Maatstaf 10 en 11, januari en februari 1963.

[p. 818]

opvatting van de Verenigde Naties in 1959.^* Algemene en algehele ontwapening is het doel. De meningen verschillen over de methode om dat doel te bereiken; er is de methode van het eenzijdig doen, en van het meerzijdig onderhandelen.

Eenzijdige ontwapening wordt gepredikt als methode om te komen tot algemene ontwapening.^** Maar is het een doelmatige methode? Het geeft de voldoening van de actie, van de daad. Maar de vraag is of het de zaak - de algemene ontwapening - dient. Als het Westen eenzijdig zou ontwapenen is het hoogst twijfelachtig of de Sovjet-Unie dat

* De Resolutie 1378-XIV, van 20 nov. 1959, over algemene en algehele ontwapening overwoog ‘that the question of general and complete disarmament is the most important one facing the world today’. Deze resolutie werd unaniem ingediend en unaniem aanvaard. De tekst is opgenomen in ‘De Veertiende Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, Sept.-Dec. 1959’, uitgave Min. van Buitenlandse Zaken, den Haag 1960, blz. 248; overzicht van de beraadslagingen blz. 32 v.v.

** De sterkste verdediging van eenzijdige ontwapening vindt men in de geschriften van Commander Sir Stephen King-Hall: ‘Defence in the Nuclear Age’, New York 1959, en vooral ‘Power Politics in the Nuclear Age, A Policy for Britain’, Londen 1962, waarin hij eerst, overtuigend, de grote gevaren van de atoombewapening voor de vrede, voor de democratie, voor de moraliteit, uiteenzet, en in een tweede deel de theorie van de eenzijdige ontwapening ontvouwt, die hem tot de conclusie leidt, dat Engeland ‘no less safe and a good deal more moral without neclear weapons’ zou zijn [blz. 216]. Zie ook Erich Fromm: The Case for Unilateral Disarmament, in G. Brennan [ed.]: Arms Control, Disarmament, and National Security, New York 1961, blz. 187-197. Fromm behandelt daarin onder meer de politiek van de ‘graduated unilateral disarmament’, die zó is afgestemd, dat geen wezenlijke verandering in de machtsverhouding optreedt, maar die belangrijk bijdraagt tot klimaatsverbetering. Een dergelijke beperkte eenzijdige ontwapening behoort terecht tot de taktiek, aanbevolen door hen, die alzijdige ontwapening door overleg en wereld-wijde overeenkomst willen bereiken.

[p. 819]

voorbeeld zou volgen, al was het alleen al om China.^* De enige reden, dat een land als China zou kunnen komen tot deelneming aan algemene ontwapening is het inzicht, dat bewapening leidt tot oorlog, en oorlog tot verdelging van de mensheid. Dat argument gaat minder zwaar wegen als het Westen zou ontwapend hebben! Daarbij komt nog, dat eenzijdige ontwapening leidt tot een machtsvacuum, en dat is altijd een bedenkelijke zaak geweest. De gelegenheid maakt de dief, ook in de verhouding van de volken en staten.

Vandaar dat het doel van de algemene ontwapening beter lijkt gediend door onderhandelingen om tot gezamenlijke ontwapening te komen. Men is daar alreeds mee bezig sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog, sinds de atoombommen de noodzaak ervan hadden duidelijk gemaakt. Maar al dit onderhandelen gedurende vijftien jaar heeft volstrekt geen resultaat opgeleverd.^** Men moet immers tot een

* T.a.v. China zie men de opmerkingen over ‘China en de wereld’ in ‘China tussen eergisteren en overmorgen’, den Haag 1963, blz. 182-191. De noodzakelijkheid China te betrekken in de ontwapeningsonderhandelingen en ontwapeningsovereenkomsten dwingt ertoe China toe te laten tot de Verenigde Naties. De moeilijkheid is, dat Amerika daar emotioneel tegen gekant is, en dat China daartoe slechts bereid is als Formosa wordt beschouwd als deel van China. De opvattingen daaromtrent van de bevolking van Formosa zijn gedurende het regime van Tsjang-Kai-sjek niet te achterhalen.

** Het is moeilijk om vast te stellen wie de schuld daarvan is. Amerika verwijt de Sovjet-Unie dat deze slechts wil ‘disarmament without inspection’, terwijl aan Amerika wordt verweten dat het zou willen ‘inspection without disarmament’. Een voorzichtig critische beschouwing geeft Bernhard G. Bechhoefer: Postwar Negotations for Arms Control, Washington 1961. Meer uitgesproken is Philip Noel-Baker: The Arms Race, London-New York 1961. J.P. Morray: From Yalta to Disarmament, New York 1961, komt na scherpzinnige analyse tot de conclusie ‘the Soviet Union wants our divided planet to be disarmed; the NATO governments do not’ [blz. 328]. John Strachey: On the Prevention of War, London 1962, bestrijdt de mening, dat er momenten zijn geweest waarop ontwapening had kunnen worden bereikt. Hij acht het onjuist om óf Amerika óf de Sovjet-Unie een verwijt te maken: Ze willen beiden niet, en doen-maar-alsof in verband met de eisen van de openbare mening. ‘We are not witnessing a Greek tragedy but an international farce’ [blz. 162]. Het lijkt mij, dat Strachey zich vergist omtrent de gebeurtenissen in 1955, immers alles wijst erop, dat de Sovjet-Unie toen heel wat positieve stappen deed om tot ontwapeningsresultaat te geraken. Over de geschiedenis van de Koude Oorlog en de fatale rol van John Foster Dulles op dit punt, zie men John Lukacs: A History of the Cold War, Anchor Books, New York 1962, blz. 100 v.v.

[p. 820]

gezamenlijke afspraak komen midden in de Koude Oorlog, de tegenstelling tussen democratie en dictatuur, tussen de Atlantische Gemeenschap en het Sovjet Blok, tussen twee economische organisatiesystemen en levensnormen, die voor menigeen tot een religie zijn geworden. De wederzijdse ontwapening moet worden bereikt in het klimaat van de Koude Oorlog, dat is een klimaat van volstrekt wantrouwen en grote vijandschap.

Een enkel woord over deze Koude Oorlog. De Koude Oorlog is een tegenstelling binnen de blanke wereld. In die blanke wereld zijn er heel wat tegenstellingen geweest in de loop der geschiedenis: Spanje-Engeland, Engeland-Frankrijk, Frankrijk-Duitsland, om er maar enkele te noemen. Steeds hebben de machtigste staten tegenover elkaar gestaan om elkaar de heerschappij te betwisten. Na de Tweede Wereldoorlog viel de macht toe aan twee staten aan de grens van de blanke beschaving: Amerika en Rusland. Die twee staten gedroegen zich geheel naar het geijkte patroon: argwanend tegenover elkaar, en om zich heen partners verzamelend met alle middelen. Zo werd de blanke wereld in twee delen gesplitst: Atlantische Gemeenschap en Sovjet Blok. Het is de laatste tegenstelling binnen de blanke cultuur: als deze tegenstelling tot oorlog uitgroeit verdelgen ze elkaar en zal een gehavend China kunnen trachten het menselijk avontuur voort te zetten.^*

* Raymond Aron: La société industrielle et la guerre, Paris 1959, blz. 52: ‘Europe et Amárique du Nord dévastées par les bombes thermo-nucléaires, c'est la Chine qui continuerait l'aventure de l'homme...’.

[p. 821]

De Koude Oorlog is niet alleen een statentegenstelling. Het gaat om staten met een missie, met een roeping, met een levenswijze, die ze wereldwijde gelding willen geven. En menigeen in beide blokken is overtuigd dat zijn levenswijze slechts kan blijven bestaan als zij wereldwijde gelding heeft. Voor het communisme is dat een diep-verankerde leer geweest. Maar ook de Amerikaanse Democratische president Truman verklaarde, dat het kapitalisme slechts kon blijven bestaan als het overal gold.^* Uit die opvatting: kwam in 1956 de Amerikaanse Republikeinse Partij ertoe in haar programma op te nemen de noodzaak van Amerikaanse militaire bases, strategisch verspreid over de gehele wereld.^**

Voor beide grote staatsmachten geldt ook, dat er gemakkelijk een conflict kan ontstaan tussen het belang van de staat en het belang van het ‘ideaal’. In zo'n geval van belangenbotsing gaat in beide staten, zowel in Amerika als in de Sovjet-Unie, het belang van de staat voor. Het belang van de ideologie wordt daaraan dan opgeofferd. De Verenigde Staten, met als missie het democratische kapitalisme, aarzelden geen ogenblik zich te verbinden met dictatoriale regeringen en feodale regimes in Zuid-Amerika, het Midden-Oosten, Spanje en Portugal, als dat het belang van de staatsmacht en de staatsveiligheid meebracht. Ook de geschiedenis van de Sovjet-Unie sinds 1945 toont duidelijk, dat de staatsmacht en staatsveiligheid vóórging boven het belang van de ideologie van het communisme. Tot Mao de overwinning had behaald, werd vooral Tsjang Kai Sjek

* Daarover D.F. Fleming: The Cold War and Its Origins 1917-1960, London 1961, I blz. 436.

** Op de Republikeinse Conventie van 1956 werd ‘Section Nine’ unaniem aangenomen, waarin werd geëist ‘the establishment of American bases strategically dispersed all around the world’; zie Lukacs, o.c. blz. 155. Lukacs beschrijft de geschiedenis van de Koude Oorlog terecht als ook de geschiedenis van twee imperialismen, het Russische en het Amerikaanse, die na de Tweede Wereldoorlog op elkaar stootten, en gebruik makend van en gebruikt door de ideologieën, de strijd om de oppermacht voortzetten. Men leze zijn boeiende beschouwingen over ‘the tendencies of their imperial relations’, blz. 256 v.v.

[p. 822]

door de Sovjet-Unie gesteund en niet Mao Tse Tung. Aan De Gaulle werd méér steun verleend dan aan de Algerijnse opstandelingen. Het duidelijkst voorbeeld van het kiezen van het Russische staatsbelang boven het communistische belang is het Sovjet optreden in Hongarije. Daar werd in 1956 met de wapenen een volk, dat de vrijheid wilde, neergeslagen, omdat de Russische staatsveiligheid niet gedogen kon, dat door een revolutie een satelliet zich zou bevrijden. Immers alle andere satellieten zouden direct dat voorbeeld hebben gevolgd en dat was voor de staatsveiligheid van de Sovjet-Unie onverdraaglijk. De Russische onderdrukking van de Hongaarse opstand was in flagrante strijd met het belang van het communisme. Daarmee was de rol van het communisme in West-Europa uitgespeeld. Met één slag leerden de jonge landen, dat de communistische satelliet-positie een nieuwe koloniale positie was. Van deze slag heeft het communisme zich in de jonge landen nooit kunnen herstellen. Het is geen wonder, dat de communistische partij verboden is in Egypte zowel als in Algerije. Het is geen wonder, dat nog geen enkel jong land vrijwillig communistisch werd, behalve als het, zoals in het geval Cuba, door Amerikaanse buitenlandse politiek daartoe werd gedrongen.

De Koude Oorlog heeft een beslissende betekenis in de internationale politiek. De Koude Oorlog heeft een beslissende betekenis voor de vraag van de algemene ontwapening. De opvattingen en overtuigingen in de Koude Oorlog bepalen de mogelijkheden. Het lijkt mij, dat geleidelijk aan beide kanten van het IJzeren Gordijn waandenkbeelden over elkaar zijn gaan overheersen. De militaire macht, die men uit angst voor elkaar opbouwde, gaat haar invloed doen gelden: bevordering van de angst en van de haat. Waan neemt de plaats in van de werkelijkheid. De opvattingen in het Westen, die naar aanleiding van Stalin's terreur-regime ontstonden, blijven gehandhaafd nadat Khrushchev reeds jaren een andere koers vaart. Destalinisatie heeft in het Westen niet plaats gehad.^* Aan de Sovjet-

* Zo W.L. Brugsma: De-staliniseer het Westen, in Randstad, februari 1962, blz. 154-166.

[p. 823]

Unie wordt een buitenlandse politiek toegedicht - van er op uit te zijn met militaire macht de wereld te veroveren - die, zoals U Thant onlangs verklaarde, volstrekt in strijd is met de werkelijkheid.^*

Daar komt dan nog de waan bij omtrent hetgeen nodig is om het communisme te kunnen bestrijden. In de Westelijke wereld heeft een grote rol gespeeld het Amerikaanse geloof in de militaire macht. In de Truman doctrine van 1947 verklaarde Amerika zich bereid militaire hulp te verlenen tot het neerslaan van elke sociale revolutie.^** De bewapening werd en wordt onvoorstelbaar hoog opgevoerd. Men leeft blijkbaar uit de gedachte, dat de communistische revolutie slechts met militaire macht kan worden tegengehouden.

Dat is een grote vergissing. Men kan een tijdje abjecte regeringen in het zadel houden met militaire middelen, men houdt daar op den duur de sociale revolutie niet mee tegen. En de in vele landen onvermijdelijke sociale revolutie zal door dit militaire optreden ertoe gedreven worden in een communistische revolutie, gesteund door de Sovjet-Unie, te ontaarden.

Het is vanzelfsprekend, dat het Westen de strijd heeft aangebonden met het communisme. Wij vinden de eigen levenswijze nu eenmaal verre te verkiezen boven dit dicta-

* Men leze wat U Thant daarover zeide in zijn rede van 2 december 1962; vergelijk ook de beschouwingen van Lukacs, die een zestal vergissingen noemt omtrent de Sovjet-Unie en het communisme, o.c. blz. 252-253.

** Deze Truman Doctrine, waarbij Amerika zich bereid verklaarde regeringen militaire steun te verlenen in geval van moeilijkheden met ‘armed minorities or outside pressure’, is het duidelijkste voorbeeld van de Amerikaanse, door kapitalistische motieven gedreven, geneigdheid overal ter wereld desnoods met militaire middelen de status quo te handhaven. Toynbee heeft in zijn recente publicatie ‘America and the World Revolution’, London 1962, deze conservatieve Amerikaanse politiek, waarbij de V.S. optreden als de ‘world policeman standing guard over vested interests’ [blz. 75], een verraad genoemd aan de Amerikaanse revolutie, die voorbeeld was voor de sociale revoluties in Europa en de koloniale revoluties elders.

[p. 824]

toriaal systeem. Maar die strijd moet gevoerd worden met economische middelen en de wervingskracht van het democratische voorbeeld. Democratisch socialisme, niet in partijpolitieke zin, maar zoals dat in Europa voor een goed stuk reeds geldt, is het enige, en het enig effectieve antwoord op de communistische uitdaging. De strijd om de jonge landen zal door het communisme kunnen gewonnen worden als daar honger blijft heersen, onderdrukking en uitbuiting. Als tegenover die landen een opbouwende en grootse sociaal-economische politiek wordt gevoerd, met grootscheepse bijstand door middel van de Verenigde Naties, krijgt het communisme daar geen voet aan de grond. Maar in die strijd tegen het communisme dáár, is de Amerikaanse militaire politiek een blok aan het been: een politiek die het communisme in de hand werkt.

Die militaire politiek van Amerika tegen het communisme is tevens een politiek die zich moeilijk verdraagt met de gedachte van ontwapening. Het is niet onmogelijk, dat de aanhangers van dit militaire patroon ook degenen zijn, die bereikt hebben, dat op het ogenblik een rakettenprogramma in de V.S. wordt uitgevoerd, dat in strijd lijkt met alle redelijkheid.^*

In het klimaat van de Koude Oorlog moet de algemene ontwapening worden bereikt. De collectieve waan waartoe die Koude Oorlog geleid heeft, kan de reden zijn dat men

* De New York Times van 20 dec. 1962 berichtte, dat Kennedy's militair budget weer met twee à drie miljard dollar zal worden verhoogd, speciaal om aan de 800 Minutemen, die reeds aan de luchtmacht zijn toegewezen, er nog 150 toe te voegen. Het gaat hier over Intercontinental ballistic missiles, die bestemd zijn een atoomlading te vervoeren in explosieve kracht gelijk aan 600 000 kg TNT. Op 19 dec. 1962 werd in de V.S. de 200ste I.C.B.M. ‘operational’: naast de 20 nu bestaande Minutemen zijn er n.l. nog de Atlas en de Titan, die ladingen van 3 à 4 megaton kunnen vervoeren, maar zeer kwetsbaar zijn omdat ze met vloeibare brandstof werken. Naar de berekening van het Institute for Strategie Studies zou de Sovjet-Unie begin 1963 beschikken over ongeveer 75 I.C.B.M., de Atlantische Gemeenschap over 450-500.

[p. 825]

in die ontwapening niet tijdig zal slagen. Wellicht dat beide grote staten zich reeds zo in het militaire machtspatroon hebben vastgebeten, dat ze niet op eigen kracht een nieuwe koers kunnen inslaan. Dan ligt er een grote taak voor de kleinere landen, voor Europa, waar beter, zakelijker, en met meer maatschappelijk zelfvertrouwen de werkelijkheid kan worden onder het oog gezien.

Die werkelijkheid biedt veel uitzichten van belang. Er hebben zich grote veranderingen voltrokken in de Sovjet-Unie, een destalinisatie van vér strekkende betekenis, een inzicht in de verdelgingskracht van het wapen dat dwingt tot een politiek van coëxistentie, een conflict met China, dat toenadering tot Amerika noodzakelijk maakt. Er is zo'n groot gemeenschappelijk belang gegroeid, b.v. bij het stopzetten van kernproeven, dat een niet-bereiken van overeenstemming bijna ondenkbaar is. Zo is er ook een enorm gemeenschappelijk belang bij de algemene ontwapening. De vraag is of ook hier de bestaande waan kan worden doorbroken, en het werkelijke belang kan worden gediend, in plaats van de schimmige illusies van een veiligheid door militaire macht.

De Koude Oorlog heeft de mensheid, juist door de technische mogelijkheden van de atoomenergie, op het kritiekste punt gebracht in haar geschiedenis. De mensheid is nu in staat een einde te maken aan alle armoede, en aan alle leven.^* Het gevaar dat de mensheid aan haar techniek ten onder gaat, wordt dagelijks ingescherpt juist door het bestaan van de Koude Oorlog. Zo kan die Koude Oorlog ook zijn goede zijde hebben. Hij maakt ons dagelijks bewust van de noodzaak van de keuze. En denkbaar is, dat dit laatste conflict binnen de blanke wereld ten bate van de gehele mensheid zou worden opgelost. Wederom is het blanke deel der mensheid geroepen om over het wel of wee van de gehele mensheid te beschikken.

* Kennedy gebruikte in de rede bij de aanvaarding van het Presidentschap de pregnante woorden: ‘Man holds in his mortal hands the power to abolish all forms of human poverty, and all forms of human life’.

[p. 826]

Zo kan de Koude Oorlog op paradoxale manier ertoe bijdragen, dat het probleem van de atoomwapenen ten goede wordt opgelost. Al eerder werkte die Koude Oorlog als positieve factor: bij de dekolonisatie en bij de ontwikkelingshulp, die beiden door het bestaan van de Koude Oorlog in hoge mate werden bevorderd. Het zou de ironie van de geschiedenis kunnen zijn dat, méér dan iets anders, de Koude Oorlog de mensheid dwong de weg te gaan naar een vreedzame toekomst.