Maatstaf. Jaargang 10

[p. 477]

Piet Calis
Het geheim van Ross

In het Hollands Weekblad van 15 augustus jl. heeft L. Ross uitvoerige, hoewel weinig welwillende aandacht besteed aan mijn artikelen over Gorter en Leopold in het mei- en juni-nummer van Maatstaf. Hij maakt mij verschillende verwijten, waarop ik deels wil ingaan, deels niet wil ingaan. Dit laatste is bijvoorbeeld het geval met zijn opmerking, dat ik met meer hypokrisie schrijf als Ross zelf, een aangelegenheid die hem misschien met intieme vreugde zal vervullen, maar waarover ik niet wens te diskussiëren [ook uit deze opmerking van mij blijkt hypokrisie, Ross!], er nog van afgezien of zulks voor het onderwerp in kwestie relevant mag heten. Zo is er meer: de konstatering dat ik het essay van Marsman over Gorter ‘over het hoofd’ heb gezien, omdat ik dit essay in mijn artikel niet vermeld, herinnert aan een soortgelijk verwijt dat Ross vorig jaar aan het adres van Vestdijk richtte met betrekking tot Ter Braak. Het komt klaarblijkelijk niet bij Ross op, dat er nog andere redenen kunnen zijn om van een bepaalde studie geen melding te maken dan onwetendheid.

Belangrijker is wat Ross opmerkt over de verhouding van de dichter tot zijn poëzie. Hij schrijft over mijn ‘uitgangspunt’: ‘De dichter moet zich als “mens” zoveel mogelijk reduceren, de “mens” mag slechts aanleiding voor de poëzie zijn, “wel alfa maar geen omega”’, en vervolgt dan: ‘Nu zou men verwachten dat Calis pas echt tevreden is als de verzenmaker erin slaagt zich “als mens” tot nul te reduceren, maar dan komt blijkbaar de dichter toch ook niet aan zijn trekken: de poëzie waarin het subjektieve moment ontbreekt, d.i. de “automatische” poëzie, wordt door Calis, zonder opgaaf van redenen overigens, al evenzeer veroordeeld als de “belijdenispoëzie” die volgens hem het objektieve moment ontbeert’. En vervolgens: ‘Over de verhouding “mens”-“dichter” valt dus tenslotte geen beslissing: Calis laat ons op dit kardinale punt in de poëzietheorie,

[p. 478]

sinds decennia een dilemma, met lege handen staan’.

Wat uit deze citaten blijkt, is dat Ross poëzie vooral als een statische aangelegenheid ziet. Hij worstelt met het dilemma van de verhouding mens-dichter, en verlangt daarvoor een oplossing. Het is mij een intens genoegen, dat ik hem die oplossing niet geven kan. Wat mij betreft is het dilemma gedoemd om een dilemma te blijven, omdat poëzie niet tot die zaken des levens behoort, die met pasklare doktrines en oplossingen te benaderen zijn. Een gedicht is aktualiteit, d.w.z. onttrokken aan historisch-gefundeerde dogma's. Telkens wanneer ik een gedicht lees, hoop ik gekonfronteerd te worden met een mens, die aan zijn eigen verleden [de taal van gisteren] ten onder gaat, om met behulp van het objektieve gegeven van de taal ook weer zijn eigen toekomst te ontdekken. Dat betekent, dat een gedicht voor mij in de eerste plaats een dynamisch gegeven is: de explosie waarover Vestdijk schreef, brengt tegelijkertijd een vernietiging en een geboorte met zich mee. In mijn poëzie-kritieken probeer ik dit explosieve moment te ontdekken.

Vandaar mijn negatieve mening over belijdenispoëzie: in dergelijke poëzie verdwijnt geen enkele zekerheid, maar wordt de mens van gisteren slechts met de woorden van vandaag beschreven. De dichter neemt de stand van zaken op als een reproduktieve voyeur. Hij geeft weer, wat hij allang ontdekt heeft. Hij parasiteert op zijn bestaan vóór het gedicht. Het omgekeerde geldt voor automatische poëzie. Daarin wordt geen mens vernietigt, omdat er eenvoudig geen mens aanwezig is. Er is alleen maar taal, die losgemaakt van de mens elke kreatieve dimensie mist.

Ross ziet het gedicht niet als een feit, dat plaatsvindt op het ogenblik dat iemand het gedicht leest, maar als een historisch gegeven, dat overzichtelijk is en met rechtlijnigheid bekeken kan worden. Dat blijkt niet alleen uit zijn onbehagen over het dilemma mens-dichter, maar vooral ook uit zijn volgende opmerkingen: ‘Van meer belang is echter de vraag wat de lezer er eigenlijk aan hééft te weten hoe een gedicht tot stand komt. Is de ontstaansgeschiedenis van een gedicht geen particuliere aangelegenheid van de dichter en praehistorie voor het publiek?’ Het verschil tussen Ross'

[p. 479]

en mijn benadering van poëzie bestaat hierin, dat ik ten aanzien van het gedicht geen ‘publiek’ erken. Wie een term als ‘publiek’ hanteert, geeft daarmee te kennen, dat hij de poëzie als een privé-zaak van de dichter [= ingewijde, = verheven boven de andere stervelingen] beschouwt, waarbij de lezers als geïnteresseerde, maar tenslotte onbelangrijke toeschouwers aanwezig mogen zijn. Mijn kijk op het gedicht als een aktualiteit brengt met zich mee, dat ik de lezer van het gedicht tegelijkertijd als de dichter ervan beschouw. Wat de oorspronkelijke dichter heeft gedaan, is de gegevens aanvoeren, die 't de lezer mogelijk maken zijn eigen gedicht te scheppen. De lezer is m.a.w. bij het lezen niet alleen op zoek naar de toekomst van Gorter of Leopold, maar ook naar zijn eigen toekomst. Is hij alleen in de toekomst van Gorter of Leopold geïnteresseerd, dan pleegt hij literatuurhistorie in de verouderde zin van het woord. Het is de vraag of de beoefening van deze wetenschap [als standaardisering van een aanvankelijke bezieling] iets met het kreatief lezen van poëzie te maken heeft.

Tegen deze achtergrond vervalt de fiktie van een kritikus die bindende uitspraken over een bepaald gedicht meent te kunnen doen. Hij kan zich alleen afvragen, wat een bepaald gedicht op een bepaald moment van zijn eigen ontwikkeling voor hemzelf te betekenen heeft. Het is mogelijk, dat hij er volgend jaar anders tegenover staat, of dat er duizenden andere lezers [= dichters] met hem van mening over verschillen. Zijn visie is daarmee gerelativeerd, maar wie vraagt er eigenlijk om een oplossing van het poëtische dilemma, tenzij Ross?

Op één ander onderdeel van Ross' artikel wil ik nog even ingaan, omdat er uit blijkt, dat er voor Ross sinds '50 in poëticis nauwelijks iets veranderd is. Hij citeert Bloem, die in '42 schreef: ‘Aan den aanvang van ieder gedicht staat wat ik zoo huiselijk mogelijk een inval zou willen noemen’, en voegt er aan toe: ‘Later begint, zoals Bloem het formuleert, het “invullen” van het gedicht, een werkzaamheid waarbij wil en verstand meer op de voorgrond treden’. Als de Vijftigers zich tegen één aktiviteit van vele vroegere dichters verzet hebben, dan is 't wel tegen dit ‘invullen’

[p. 480]

geweest. Het schrijven van een gedicht wordt daarmee grotendeels tot het invullen van een puzzle, tot een cerebrale bezigheid gedegradeerd. De inval komt op zichzelf te staan, en heeft geen verdere konsekwenties meer voor het gedicht. De inval wordt geneutraliseerd door alle woorden die erop volgen, en die het kreatieve avontuur van het gedicht doen verworden tot een schijngevecht. Men trekt niet langer in een jungle rond, maar verwijlt in een tuintje waarin één wonderlijke boom te bloeien staat.

Waarom de meeste vroegere poëzie zo onleesbaar is geworden, is dit evidente karakter van een invuloefening. Wat sinds '50 door verschillende dichters geprobeerd wordt, is deze traditionele opvatting van de poëzie te doorbreken. Een inval mag niet op zichzelf staan. Zij moet tot nieuwe invallen inspireren, waardoor de dichter in toenemende mate van zijn uitgangspunt vervreemd raakt. Het gedicht betekent daarom [nogmaals] een dynamische progressie, die geen rechtlijnigheid en harmonie toestaat. De woorden bedreigen elkaar, heffen elkaar op, of verlenen elkaar een onverwachte intensiteit, zodat de dichter plotseling in een vreemde ruimte komt te staan. Een ruimte die duidelijk aan zijn eigen werkelijkheid verwant is, maar die er zich toch ook beslissend van losmaakt. De dichter is aanwezig en afwezig tegelijk. Hij zit vreemd tegen zijn eigen mogelijkheden, zijn eigen toekomst aan te kijken.

Wat dit alles met Bloem's ‘invullen’ te maken heeft, weet ik niet. Maar wel begrijp ik, waarom Ross met Bloem's formulering zo ingenomen is. Zij staat hem toe, om het gedicht als een ongevaarlijke, tot niets verplichtende aangelegenheid op te vatten. Poëzie betekent voor hem historie, die in statisch verband moet worden ondergebracht. De inval verontrust hem voor een ogenblik, maar het invullen brengt hem weer naar zijn oude zekerheden terug. Er is niets veranderd, beseft hij na lezing met een heimelijke vreugde. Het gedicht vormt een bestendiging van zijn eigen orde, en verwijst hem niet naar de oorspronkelijke chaos die in alles heerst. Ross spreekt dan ook in ongunstige zin over ‘de grote risico van het schrijven’: ‘Zo'n inval kan gelukkig blijken, maar ook een fatale vergissing’.

[p. 481]

Waarom ik de poëzie-opvatting van de Vijftigers tegenover die van Ross en Bloem plaats, is niet omdat ik meen, dat daarmee het laatste woord over poëzie gezegd is. Ook na Vijftig zal de revolutie verder moeten gaan, en zich moeten keren tegen bepaalde aspekten in de Vijftiger poëzie, die teveel verwantschap vertonen met vroegere, traditionele poëzie. Maar tegenover een figuur als Ross is het goed, de Vijftiger barrikades nog eens te beklimmen.

Het geheim van Ross? Wantrouwen tegen elke poëtische kreativiteit, die zijn veiligheid kan ondergraven. De wereld is voor hem een open boek. Het geheim is afwezig.