Maatstaf. Jaargang 10

[p. 431]

Paul van Ostaijen
Portret van een jonge Maeceen

[Niet zonder voorkeur was Paul van Ostaijen, de dichter van humanitair-expressionistische poëzie en de aktivist met zijn communistische idealen, in oktober 1918 uit Antwerpen naar Berlijn getrokken. Deze stad was in de drie jaren dat hij daar verbleef een centrum van politieke en artistieke bedrijvigheid en werkte als een katalysator op de vluchteling uit de ‘bezette stad’, die bij zijn vertrek al schoon genoeg had van de idealisten, maar nog niet van het idealisme. Het werd geen verademing maar een teleurstelling, een ontgoocheling, die hij echter aktief verwerkte, zodat het, ondanks de meest benarde omstandigheden, ook de meest produktieve periode in zijn schrijversleven is geworden. Om te beginnen voltrok zich hier een kentering in zijn poëzie, te volgen in ‘De feesten van angst en pijn’ en ‘Bezette stad’, maar daarnaast ontstond ook een lange reeks ironische en sarcastische grotesken in deze korte tijd. Van deze verhalen heeft hij ,er zelf slechts enkele kunnen publiceren. In het Verzameld werk zijn er een groot aantal aan toegevoegd die in zijn nagelaten papieren werden aangetroffen.

Het verhaal dat hier voor het eerst wordt afgedrukt, is pas onlangs teruggevonden en staat met potlood geschreven in een duits schoolschrift, dat sedert zijn terugkeer naar Antwerpen niet meer in zijn eigen bezit is geweest. Het dateert waarschijnlijk van 1919. Gerrit Borgers].

Er zijn veel Maecenen. Daarom moet men specialiseren. Portret van een jonge Maeceen. Onder een jonge Maeceen versta ik iemand die de onverminkte kern van een Maeceen [en deze zelf is een bekende figuur] bezit, doch deze kern nog niet de stereotiepe uitbreiding van de oudere Maeceen gegeven heeft. Materiële nood of een nog niet overwonnen romantiek zijn de meest gewone redenen daartoe. De meest voorkomende reden is echter een koppeling van deze twee.

[p. 432]

Een materiële nood maakt het niet-overwinnen van de romantiek noodzakelijk. Men is psychisch zo als het fysisch noodzakelijk is. Deze romantiek is zeer belangrijk. Natuurlijk zeer belangrijk. De verzoeking van de heilige Antonius is ook zeer belangrijk. Schaduw bij licht. De erotiek is toch slechts de schaduw van het licht: askese. Alzo men verstaat mij. Waarom zou men mij overigens niet verstaan? Ik ontdek geen enkele reden waarom men mij niet verstaan zou.

Namiddag- of avondthee's zijn een regelmatige attraktie voor kunstenaars, wanneer zij geen geld hebben om akrobaten te zien. Daar verschijnt de jonge Maeceen. Juist omdat hij deze beide eigenschappen bezit. Een oud Maeceen koopt en verschijnt niet. Een jongmens uit hetzelfde milieu als de jonge Maeceen verschijnt ook niet, omdat hij enkel jongmens is. Men moet de twee eigenschappen bezitten. Dat is klaar. En dan is het ook duidelijk dat de jonge Maeceen verschijnt.

Zijn entree is merkwaardig. Dat kan zijn omdat zij helemaal niet merkwaardig is. Wie weet. Zulks echter zonder meer te affirmeren is fout. Juist is het te zeggen dat zijn entree buitengewoon merkwaardig is, daar ze de gewone onmerkwaardigheid van de betreffende in reliëf stelt. Hij detoneert. Hij stelt onmiddellijk voor de keus: welk is de meest benijdenswaardige mens, die met een ledige of die met een gevulde maag.

Mensen met ledige magen zijn ofwel buitengewoon tam of buitengewoon wild en zwierig. Men vertelt van romeinse keizers dat zij de wilde dieren hongeren lieten, alvorens ze de arena in te sturen. Kunstcritici hebben veel van romeinse keizers. Zo beweren zij dat voor zekere kunstenaars de honger een onontbeerbare scheppingsfaktor is. Misschien hebben ze gelijk. Kunstenaars kunnen echter onmogelijk toegeven dat ze gelijk hebben. Wat zou de wereld [de kunstenaar] wel worden, moesten zij toegeven dat de critici gelijk hadden? De bourgeois heeft via de critici [of wie weet: misschien animaal-intuïtief] de leer van de romeinse keizers geërfd. Daarom hongeren alle kunstenaars. Omdat de samenleving hun scheppingskracht intact houden wil. Het is aldus volledig fout te geloven dat de samenleving zich om

[p. 433]

de kunstenaars niet bekommert. Integendeel. Zij gaat zelfs zover zich tot de droeve noodzakelijkheid van een negatieve rol te bekennen om de positieve kracht de nodige ontwikkelingsruimte te scheppen.

De entree van de kunstenaars is alzo of buitengewoon tam of buitengewoon zwierig. Men moet zich door deze zwierigheid niet vangen laten. De zwierigen hongeren net zo goed als de tammen. De zwierigen maken zich hun eigenschap ten bate doordat zij zich, immer consequent, met dezelfde zwierigheid op de enkele koeken à discrétion [!!!] werpen. De tammen worden overrompeld. A discrétion wil zeggen dat de tammen de zaak aan de zwierigen overlaten. De individualiteit blijve bewaard. De tammen verlaten het gezelschap met de enkele wroeging dat zij wel iets meer hadden kunnen genieten. En deze wroeging maakt hen nog tammer. De zwierigen zijn gelukkig om hun consequentie. En dit besef van de strenge lijn in hun leven maakt hen nog zwieriger. Zij houden niet meer op zwierig te zijn. Zij zijn in een café met dezelfde zwierigheid en met een tamme die hun hun koffie betaalt. En zo voort. De mensen die in kategorieën te verdelen zijn, zijn dit dan ook volgens een zeer gemakkelijk weer te vinden mechanisme. Zwierigheid baart zwierigheid. Tamheid tamheid. Een chronometer is een chronometer en een Zwitsers uurwerk is een Zwitsers uurwerk.

De entree van de Maeceen is vol zwier. Niet zo esthetisch zwierig als die van de kunstenaars [de zwierigen] maar toch eenvoudig zwierig. Men merkt onmiddellijk het onderscheid op dat ligt tussen de twee soorten zwierigheid. De jonge Maeceen is zwierig uit zelfbesef. De jonge Maeceen weet dat hij op die hoogte staat waar hij onkwetsbaar is. De jonge Maeceen wordt gedrongen door een instinktief weten van zijn Achilleus-zijn.

Zijn zwierig zijn is geen masker. Het is een zeer reëel zijn. Het heeft zijn doel in zijn leven. Dat is heel veel. Daartegen verdwijnt de zwierigheid van de estheten. Arme Paglacio's!

Maar de Maeceen is goed. Hij zet de traditie voort. Bezit moet zich met goedheid paren om schoon te zijn. De Maeceen wil schoon zijn. Goed zijn is hier dus noodzakelijkheid.

[p. 434]

Goedheid uit zich door brede gebaren. Il faut avoir le geste large.

Daarom heeft de jonge Maeceen le geste large. Zelfs een blinde moet dat zien. Hij drukt de kunstenaars kordaat de hand. Zijn handdruk zegt: ‘je hoeft me niet meer te bedanken voor het laatste doek dat ik kocht. Die zaak is reeds lang geregeld.’ Daarna lacht hij goedmoedig.

Zelf is hij zich bewust dat hij niet genoeg betalen kan voor het genoten kunstgenot. Want kunst laat zich niet betalen, zegt hij. [Daarom zegt hij wanneer hij een doek koopt: ‘aan vriendeprijs niet vergeten.’ Dat heeft het dubbele voordeel der vriendschap en der economie. Vriendschap immers moet berusten op de gezonde basis van de economie]. Hij presenteert onmiddellijk sigaretten. Zo weet hij, zeer billijk, de aandacht onmiddellijk te concentreren. Weigert men te nemen, dringt hij aan tot men neemt. Hij heeft er nooit aan getwijfeld dat kunstenaars slechts weigeren kunnen uit timiditeit.

Soms ontdekt hij een kunstenaar met al te grote timiditeit. Dan laat hij zijn principes los. ‘Wij die geen kunstenaars zijn hebben de plicht voor het leven van de kunstenaars te zorgen. Wat kunnen wij aan groots leveren in het leven? Het grootste dat wij kunnen doen is het leven der groten aangenaam te maken. Dat is onze plicht. Daarom neem deze sigaret.’

Zo begonnen is zijn avond gelukkig. Hij geraakt in volle romantiek. Als hij geld heeft zal hij villa's en ateliers voor allen laten bouwen. Onderlijnd zijn vox coelesta door een sombere noot. Hij voelt zich duidelijk een nieteling. Er zijn duizenden mensen die geld verdienen. Maar een oorspronkelijk kunstenaar is enig. Wat is hij in vergelijking met een kunstenaar. Plots voelt hij nog grote schuld. De schilderijen te bezitten. Slechts zoveel heeft hij betaald. Feitelijk is hij de kunstenaar tien duizenden schuldig. En dat is dan nog een miniem bedrag. Want kunst laat zich niet betalen. [Dezelfde grond dient hem namelijk ook wanneer hij slechts 100 betaalt. Of men 100 of 10.000 betaalt, direkt hetzelfde. Het blijft feitelijk even ver van de absolute waarde der kunst].

[p. 435]

Zo te denken maakt hem stil gelukkig. De anderen kopen of ondersteunen en daarmee denken zij hun plicht ten einde. Hij begrijpt de kunst, want hij voelt zich eeuwig schuldig. De anderen kopen kunst zoals ze vet en kandijsuiker kopen. Hij niet. O zeker hij niet. Hij beseft de kunst. Vertrouwelijk deelt hij mij mede: ‘Ik ken mijn schuld. De anderen menen met een paar penningen hun schuld betaald. De idioten! Alsof men kunst betalen kon! En daarom ben ik dan tenslotte nog tevreden. Dat ik tenminste weet dat deze schuld niet betaalbaar is. Zo onderscheid ik mij van die honderden Joden die de kunst ondersteunen. Ik heb gevoel voor kunst want ik ben geen Jood:’

Een wellustige trek siert zijn gelaat. Zijn schuldbewustzijn te bekennen is hem een zachte coïtus. Daarom wil hij de kunstenaars immer schuldig blijven om deze coïtus te bewaren.