Maatstaf. Jaargang 9

[p. 556]

Annie Salomons
Er was een tijd...
Cultureel vermaak in Rotterdam 50 jaar geleden

Wij moesten ons cultureel vermaak ver gaan halen in Rotterdam, zo'n halve eeuw geleden. Wij kregen het nog niet thuis bezorgd, zoals tegenwoordig door radio en televisie. En omdat de communicatiemiddelen nog schaars en langzaam waren, gold ‘een avondje uit’ als een grote gebeurtenis. Ik geloof, dat we daardoor in een betere geestelijke gesteldheid waren om te genieten dan nu, nu we nog maar een knop hoeven om te draaien, om Mozart of Beethoven door een voortreffelijk orkest in onze huiskamer te horen vertolken. Wat je zonder moeite cadeau krijgt, kun je niet zo intens waarderen.

We rekenden bijna een uur om van ons huis naar concertzaal of schouwburg te komen. Dat werd dus vóór het eten verkleden en vroeg eten; de hele dag had er van de ochtend of een andere kleur door. M'n vader, die een hartstochtelijk krantenlezer was, nam het avondblad mee, om zich daar in de pauze in te verdiepen; m'n moeder stopte ‘versnaperingen’ in een zilveren doosje. Als het slecht weer was, kwam er een vigilante; anders liepen we twintig minuten lang langs een saaie muur tot aan het paardetrammetje, dat ons verend naar de stad bracht.

Wat ze in die oude tijd in de schouwburg of bij concerten droegen, herinner ik me niet meer. Ik interesseerde me toen weinig voor kleding en ik ging zo helemaal op in wat er werd geboden, dat ik weinig om me heen keek. Maar Rotterdam was een echt solide stad; ik vermoed, dat het zelden officiële avondkleding zal zijn geweest, eer ‘de zondagse jurk’ en ‘het blauwe pak’. Of de pandjesjas.

Wat gingen we zien? Ik heb de tijd, dat de Duitse opera de hele winter in Rotterdam optrad, net niet meer meegemaakt, maar m'n moeder had enthousiaste verhalen over een waste loge in de grote schouwburg en iedere week een

[p. 557]

briljante voorstelling van ‘Hans Heiling’, ‘Das goldene Kreuz’, ‘Der Freischütz’, ‘Faust’ en ‘Rigoletto’. Vooral ‘Hans Heiling’ vond ze prachtig. Wie heeft nu nog ooit van Marschner gehoord? Ze bewaarde de vergeelde tekstboekjes in haar secretaire als reliquiën.

Ik heb het begin van de schoolvoorstellingen meegemaakt, één of twee in een jaar. Nu is er een speciaal jeugdtoneel! Dat waren heerlijke avonden. Je zat midden tussen de vriendinnen van je klas en in een ander deel van de zaal, maar op dezelfde hoogte, hadden de jongens van het gymnasium hun plaatsen; en daar ontdekte je je dierbaarste vriendje, met wie je verlegen blikken wisselde. In die ontvankelijke stemming heb ik de ‘Esmoreit’ en ‘Lanceloet van Denemarken’ gezien. We hadden die stukken van tevoren op school gelezen. Je kende er ieder woord van.

Soms was er een bijzondere voorstelling van een buitenlands gezelschap. Die werd dan door de lerares van de betreffende taal aanbevolen en de leerlingen kregen op de hoogste rangen reductie. Zo herinner ik me het flitsende woordenspel in ‘Cyrano de Bergérac’ van Edmond Rostand, waarin Coquelin, in die tijd een wereldberoemdheid, de hoofdrol vervulde. Het was in de ‘grote’ schouwburg in de Aert van Nesstraat; we zaten op het schellinkje; de zaal lag duizelingwekkend diep beneden ons. De dood van de briljante held, die hij zelf stervende in zijn geestig weekverslag aankondigt: ‘le samedi vingt-six, une heure avant diner, - monsieur de Bergérac est mort, assassiné’ was iets om nooit te vergeten.

Er waren in die tijd twee schouwburgen in Rotterdam: de ‘grote’ en ‘Tivoli’ op de Coolsingel. In de laatste heb ik m'n eerste serieuze toneelstuk met m'n vader en moeder gezien: ‘Het poortje of De duivel in Kruimelburg’, door Frederik van Eeden.

Daarvóór waren we wel al meegenomen naar ‘kermisstukken’. Ik herinner me een bijzonder rijk gemonteerde comedie: ‘De schat der Radja's’, waarin Van Eysden als een hartveroverende ridder-zonder-vrees-of-blaam, met een lange blonde snor en kleurig gekleed als een kruisvaarder, de hoofdrol vervulde. Van Eysden, die altijd sukkelde met

[p. 558]

vreemde woorden en meewarig vertelde, dat iemand ‘een carillon in zijn buik’ had. Mevrouw Van Eysden-Vink speelde een fleurige madame sans gêne; ze was bekend als voortreffelijk regisseuse van het liefhebberijtoneel bij de Rotterdamse ‘betere standen’.

Alida Tartaud-Klein kende ik van het toneel als een waardige, plechtstatige koningin met een sonore stem en een klassiek profiel, maar toen ik haar eens onverwachts kwam bezoeken (ik geloof, dat ze op de Schiekade woonde) om haar belangstelling te wekken voor het kunstenaarshuis, dat Herman Robbers in die jaren in Amsterdam wilde oprichten en dat er nooit gekomen is, toen hoorde ik haar, door de gesloten suitedeuren, in onvervalst Rotterdams aan de werkster haar instructies geven over de ‘grote beurt’ van de andere kamer. Ze was behalve bewonderd actrice een reeële, hartelijke, eenvoudige huisvrouw.

Ik heb de Bouwmeesters nog zien spelen. Hoe weinigen zullen me dat kunnen nazeggen! Mevrouw Mann met jeugdig élan, met een onberispelijk figuur, toen ze de zestig al gepasseerd moest zijn. Maar wat heeft ze dan ook voor haar kunst over gehad en hoe heeft ze er aan gewerkt. Enny Vrede heeft me eens de tekst laten zien van een rol, die ze van mevrouw Mann had overgenomen. De marge was volgekrabbeld met aantekeningen, hoe iedere zin, hoe ieder wóórd moest worden geaccentueerd. Ook de groten krijgen hun volmaaktheid niet cadeau. Ik meen, dat zij méér was dan haar broer Louis, maar die was misschien al over zijn hoogtepunt heen, toen ik hem zag spelen. Hij was in die jaren weinig rolvast meer; als Shylock stond hij soms minuten lang te rochelen en zich in de blote borst te grijpen, voordat hij verder wilt. Hij was er om bekend, dat hij onder het spel onstichtelijke opmerkingen placht te maken tegen jonge actrices en ik ben nog altijd naïef genoeg om te menen, dat iemand, die echt in zijn rol leeft, in zo'n afwijking geen aardigheid kan hebben. Wij jongeren vonden in die tijd zijn geweldige gemoedsuitstortingen ‘vieux jeu’.

Johan de Meester nam me wel eens mee naar een bijzondere opvoering. Zo zag ik met hem een sprankelende ‘Driekoningenavond’. En eens, toen hij verhinderd was, heb ik in

[p. 559]

zijn plaats de première van een Frans stuk in de N.R.C. mogen bespreken. Ik kon m'n trots haast niet op!

Als ik aan die tijd terugdenk, valt het me op, dat de maatschappelijke standing van acteurs en actrices enorm is vooruitgegaan. In mijn jeugd waren ze meestal nog weinig in aanzien; er hing nog een herinnering van de reizende kermistroep om hen heen. De oude generaal Duymaer van Twist kon in de Kamer nog tegen hen fulmineren, alsof het een soort outcasts waren; een net mens ging er niet mee om. Is de verandering gekomen met Rooyaards en Verkade, die beiden boven de maat algemeen ontwikkeld waren en niet alleen toneelspelers? Zoals Rooyaards de ‘geboorteklok’ voordroeg, zoals Verkade een heel stuk van Shakespeare alléén speelde, getuigden ze van een ontwikkeling, een inzicht en beschaving, die hun publiek niet alleen boeide, maar ook imponeerde en zich klein deed voelen. Men begon het een onderscheiding te vinden, een acteur te kennen. Ik weet nog, hoe trots ik was, toen Cor van der Lugt tegen me zei, dat Annie van Ees graag eens bij me zou komen. Maar m'n moeder was nog ouderwets, van de vorige generatie, en vond toneelmensen geen omgang voor me. Ik was nog ‘kind in huis’; dus de afspraak ging niet door. Maar ik vond het wel degelijk iets om blij mee te zijn, toen ze me laatst, na een radiospeechje, opbelde; brieven van Charlotte Köhler en Fie Carelsen bewaar ik als kostbare documenten en als ik met Mary Dresselhuys heb gegeten, snijd ik daar wekenlang over op.

Maar om op de culturele vermaken van vijftig jaar geleden in ons goede, oude Rotterdam terug te komen: we gingen naar de Mengelbergconcerten in de sociëteit den Doele; en 's zomers naar de harmonieconcerten in de tuin. Vooral aan die tuinconcerten heb ik heerlijke kinderherinneringen: we zaten aan tafeltjes onder de bomen; door de gasballons, die aan stalen draden bungelden, werd het terrein maar matig verlicht. In de schelpvormige muziektent bliezen de grenadiers met gloed en gevoel; en soms woei de nachtwind zo geheimzinnig door de hoge kruinen, dat m'n hart de spanning van al die heerlijkheid bijna niet dragen kon.

[p. 560]

Als we door de zoele zomernacht naar huis gingen, was de Maas vol tintelende lichtjes ...

Het was de tijd, dat lezingen en voordrachten populair werden. De Nutsvergaderingen waren al een beetje aan de ouderwetse kant, al trokken ze toch nog volle zalen. Henri Dekking, de kunstredacteur van het Rotterdams Nieuwsblad, droeg ‘l'Aiglon’ van Rostand voor; van Albert Vogel sr., die beroepsofficier was, herinner ik me een imposante vertolking van Shakespeare's ‘Coriolanus’. Dirk Coster dreef zijn auditorium met overtuiging naar Flaubert en Dostojewski. De mensen vróegen om lezingen.

Hoe weinigen willen nu nog een hele avond naar één spreker luisteren. Dan moet het wel een man met een grote naam zijn, of hij moet er plaatjes bij vertonen. De lezingen door de radio worden steeds korter. P.H. Ritter jr. sprak nog een half uur; Max Teipe heeft twintig minuten. En de spreekjes van 4 of 5 minuten komen steeds meer in de mode. In de jaren, dat ik jong was, nam men er de tijd voor toegesproken, voorgelicht, onderwezen en ontroerd te worden. Nu moet alles ‘in a nutshell’.

Het was de tijd van de opkomst van de Kunstkringen, maar vooral van de Volksuniversiteiten. Het spijt me, dat ik moet bekennen, dat Amsterdam van de laatste de primeur heeft gehad. Maar die kleine achterstand haalde Rotterdam gemakkelijk in door de voortreffelijkheid van haar secretaresse, mejuffrouw Ida van Dugteren, laaiend van initiatieven, onvermoeibaar en met niet te doven enthousiasme.

Rotterdam, met zijn hardwerkende bevolking, begon zich open te stellen voor gééstelijke waarden, ook in die lagen, die er vroeger niet toegankelijk voor waren geweest. Het was een nuchter, aandachtig, begrijpend auditorium. Ik krijg soms nog brieven van mensen, die toen naar me hebben geluisterd. Er was een tijd, dat ik de volksuniversiteiten van heel Noord- en Zuid-Holland met cursussen bediende. Er was een tijd...

Het is lang geleden. Het was voor mij een móóie tijd.