Maatstaf. Jaargang 8

[p. 683]

Anton van Duinkerken
Des duivels

‘Polemiek is uit den Booze!’ - schreef doctor H.J.A.M. Schaepman. Mag het ons - als dit waar is - verbazen, dat wij als oudste polemist in onze letteren de duivel zelf ontmoeten? Hij hitst in de Sint-Servaeslegende van Henric van Veldeke de bewoners van Tongeren op om hun wettige bisschop te verdrijven van zijn zetelplaats. Hiertoe gebruikt hij in twee-en-twintig regels [vs 903-925] elf argumenten. Hij heeft ze zorgvuldig ondergebracht in drie groepen, die telkens worden besloten met een retorische vraag:

Servatius [zo suggereert hij] is iemand van geringe oorsprong. Hij verstaat de landstaal niet. Hij bezit geen beleid-vaardigheid. Hij legt geen bouwactiviteit aan de dag. Hij heeft geen bisschoppelijke hofhouding om zich heen. Hoe zou zo'n povere zwerver hier gezag kunnen uitoefenen? Ook toont hij geen eergevoel. Hij laat zich niet opmerken bij bezoeken ten hove. Hij zondert zich in een boekencel van alle menselijke omgang af. Hij leeft niet als een heer overeenkomstig zijn ambt. Hij kent geen betekenis toe aan andermans wereldse grootheid. Hoe zou dan iemand van hem kunnen houden? Ten slotte staat hij al zijn kans op inkomsten af aan de armen. Hoe zou dit vol te houden zijn?

Deze vertalende ontleding wekt ook bij u wellicht de indruk, dat de eerste groep van opgesomde bezwaren vooral aan de verantwoordelijke geestelijkheid schijnt ingefluisterd te worden; dat de tweede zich meer naar de vertegenwoordigers van het werelds bestuur wendt; en dat de laatste grief zich in haar eenzaamheid tot de opkomende stand van ambachts- en kooplieden richt.

Zou deze indruk juist zijn, dan geeft Veldeke aan de polemisten van zijn nageslacht een kans om bij de ‘viant’ drie dingen te leren. Ten eerste, dat overtuigingskracht nooit uitsluitend uit heftigheid voorkomt, maar veel meer uit een weloverwogen schikking van bezwaren. Ten tweede, dat persoonlijke verwijten gerechtvaardigd moeten worden door

[p. 684]

het belang van een zaak. Ten derde, dat een polemist zijn scherpte niet geheel verspelen moet aan de man, die hij bestrijdt, maar aandacht moet blijven besteden aan de mensen, tot wie hij zich richt.

Deze grondbeginselen van de polemiek lijken mij al uit het oog geraakt in de oudste letterkundige meningenstrijd, die ik uit de Nederlandse taalgeschiedenis ken. Dit debat werd een eeuw na de voltooiing van de Sint-Servaeslegende gevoerd, juister gezegd tussen 1274 en 1314. De strijdvraag, waarover het handelde, betrof de levenswaarde van het verhaalde verzinsel.

Willem van Afflighem, Jacob van Maerlant, en Jan van Boendale namen deel aan de discussie. Ze werden voorgelicht door de werken van hoogleraren aan de kathedraal-scholen van Chartres, Keulen en Parijs. Ze weerden zich ongemeen heftig: Ze veroordeelden hun tegenstanders als leugenaars, tijdverkwisters, valse poëten, vloekwaardige bedervers van de volksverbeelding en ijdele tegenstrevers van de goddelijke scheppingsbeginselen.

Uit veertig jaren tijds bleven ons meer dan vijftien teksten overgeleverd, waarin met nadruk betoogd staat, dat het verzinnen van vertelsels misdadig is. De boosheid zit in het verzinnen zelf. Alleen het waarachtig gebeurde verdient literaire bewerking!

Verrassend genoeg bleef in onze taal geen rechtstreeks antwoord op dit vonnis over de verzinselkunst bewaard. De romanschrijvers gingen hun gang zonder zich te verdedigen. Vostaert wist echter aan het eind van zijn verhaal zijn toehoorders niet te berichten, of Walewein ooit met Isabele getrouwd is! Deze methodische twijfel schijnt mij het grappigste antwoord toe, dat de verzinselkunst bedenken kon voor een al te ver opgevoerde waarheidsliefde.

Alanus van Rijssel, tijdgenoot van Henric van Veldeke, begreep op het juiste moment, wat er door het verzonnen verhaal op het spel werd gezet. Hij verzette zich tegen alle poëtische onwaarheden. Ter kenschetsing van de romankunst vond hij de pakkende formule uit: ‘nuda falsitas’. Dit klonk alsof de voorheen ‘naakte waarheid’ in haar hemd was gezet door een weefsel van ongeloofwaardigheden!

[p. 685]

Conrad von Hirschau betoonde zich bij gelijke spitsvondigheid iets verstandiger, toen hij jonge monniken zocht te vrijwaren tegen de werking van fabelverzinsels. ‘Gij moogt nooit geloven’ - hield hij hun voor - ‘dat de vos echt gesproken heeft met de raaf, maar toch is het waar, dat ijdeltuiten als de raaf het lichtst worden bedrogen door vleiers als de vos’.

In het jaar 1274, toen Willem van Afflighem de aanval op verzinselschrijvers opende in zijn levensbeschrijving van de Heilige Ludgardis, stierf Thomas van Aquine. De oudalumnus van diens universiteit, Willem van Afflighem, wist niet, dat Thomas het pleit van waarheid en verzinsel beslecht had in de woorden: ‘Het is aan verzinselkunst eigen, waarheid aan te duiden door gelijkenissen’. De vroegste polemiek in de Nederlandse letterkunde brak dus uit op een ogenblik, dat de geleerden zich over de strijdvraag in zekerheid hadden gesteld. Dit waar te nemen, blijft voor polemisten leerrijk!

Erasmus behoefde dientengevolge de vrijheid van de verbeelding niet meer te verdedigen, toen hij tegen de verhitting van opgewonden gemoederen zijn strijd volhield voor de gezondheid van het verstand. Hoewel hij geen Nederlands schreef en veel middel-nederlands van goede kwaliteit zijn bestrijding nauwelijks waardig keurde, lijkt een gedeelte van zijn scherpste zetten hem ingegeven door geestigheden en zelfs door boertigheden uit het Bourgondische tijdvak, waarin alle letterkundige twistgedingen bij een plaatselijke wedijver van feestelijk samenstromende rederijkerskamers hun oorsprong en oplossing zochten.

Dichters bevechten elkander nooit lange tijd in groepsverband. Zo komt het, dat figuren als Jan van der Noot en Cornelis Crul ons voor cultuurhistorische problemen stellen, die bij Anna Bijns en Philips van Marnix van Sinte Aldegonde vereenvoudigd schijnen, omdat ze geen kunstenaars-vooroordeel vertegenwoordigden. De wereld wist, wat zij aan deze polemisten had! Waarschuwde daarom Mariken van Nieumeghen: ‘Doer d'onconstighe gaet die conste verloren’? Ook dit polemisch leerstuk is afkomstig van de duivel!

Drift gedijt in de letteren als aandrift, als geestdrift en

[p. 686]

als rechtvaardigheidsdrift, doch deze vormen verstijven door een verharding tot geestdrijverij. Uit propvolle pamfletten-verzamelingen roepen kreupelrijm en ijveraars-proza om het ‘anti-dotum’ van een geïnspireerde ziel, of ze de taal van Vondel doet zwellen in ademkracht of de geest van Revius toespitst in schamper formuleervermogen. Doen wij echter de overtalrijke polemisten van de zeventiende eeuw niet enigermate te kort, als ons gemoed hun verwijt, dat zij in hun onderlinge staats- en kerkgeschillen merendeels ijzer-stramme conformisten bleven? Spinoza zei met twee woorden méér dan Joachim Oudaen met een treurspel in vijf bedrijven en in verzen. Toen Jan de Witt vermoord was, schreef hij met houtskool op een muur: ‘ultimi barbarorum!’ Bondigheid is in twistgeschrijf meestal een deugd!

Wij mogen haar niet huldigen in de ruzie rond ‘Nil Volentibus Arduum’ en in de smaadrijke poëtenstrijd uit de jeugd van de achttiende eeuw. Ze lijken kinderziekten van de verlichtingstijd, waarin Justus van Effen taalverbastering zal wreken en Betje Wolff geen taalfout schuwt om iedere vorm van huichelarij belachelijk te maken. Op de planken van de schouwburg mochten toen geen ongepaste woorden klinken als zakdoek, zweet en schurk. Het is te merken aan de pennetwisten rond de theorie der fraaie letteren, dat iedere deelnemer zich te stijfjes aan vooropgezette vormen vasthoudt.

Bij politiek gekijf van patriotten en prinsgezinden vonden de beste schrijvers een uitweg. Kinker durfde oorspronkelijk te spotten in de tijd, dat Bilderdijk oorspronkelijk begon te kankeren. Beiden vertrouwden op de trefkans van gekruide humor, maar op weinig anders in de wereld. Voor doelmatige polemiek is optimisme dikwijls een betere drijfkracht. Potgieter mocht zich vrolijk maken over Jan Salie, omdat hij van diens oudere broers iets degelijks verwachtte.

Dat Guido Gezelle de scherpste polemist van Vlaanderen is geweest, bleef langer onbekend dan dat Jozef Alberdingk Thijm zich eenzelvig vrijwaarde tegen een schoonheidstheorie op godgeleerde grondslag. De trouw van de een en het beleid van de ander worden opvallend uit het veld geslagen door de moed van Multatuli, die onbekrompen de

[p. 687]

grootste inzet heeft gewaagd. Zijn stijl is even gedurfd als zijn ideeën, waarin hij zijn weinig beschermd zelfgevoel worstelen liet om een houdbaar geloof in de mens.

Huet en Pierson, Vosmaer en Van Vloten vormen een tamelijk eigenzinnige garde, maar hoe zou Multatuli avantgardist zijn geweest, als er geen garde bestaan mocht of nonconformist, indien geen enkel vormvermogen iets teweer stelde? Thijm noemde Da Costa zijn ‘vriend en vijand tevens’, hetgeen verzekerde, dat de ander geen bestrijding behoefde te verwachten, alvorens begrip te hebben gevonden.

Gaat zulke democratisering van de tegenstrijdigheid te ver, dan waarschuwt de woordkunst met scheldproza. Het schuim is daarbij wel eens beter dan de zeep. Polemiek, die niets anders dan literatuur is, put spoedig haar beginsel uit. De geschiedenis van de literaire pennetwist leert ons, dat het belang van de zaak boven de rust van de schrijver moet uitgaan. Onder die voorwaarde kan een slechte zaak somwijlen een goede verdediger vinden. Toen echter de duivel zijn elf argumenten met het gewenst gevolg had uitgespeeld, werd Sint Servaes door een engel van God in bescherming genomen.