Maatstaf. Jaargang 8

[p. 590]

Hendrik de Vries
Van ‘klimaten’ gesproken

J.B. Charles verdient volle instemming met zijn aanval op Badings, maar even besliste afkeuring wegens een zijsprong, die hij zich daarbij veroorlooft [Maatstaf, nr. 7, blz. 461/2]. Hij heeft een uitspraak van Badings aangehaald over ‘het onmisbare contact tussen componist en gemeenschap’, welke uitspraak hij bestempelt als ‘de vaste slogan van alle diktaturen’. Dan vervolgt hij:

‘Het slaat op het voorschrift aan de kunstenaars in communistische landen, om “socialistisch realisme” te leveren. Het slaat ook op de burgerlijke woede tegen moderne kunst bij de fascisten. Het komt uit het klimaat dat vóór Pijke Koch is en tegen Werkman, tegen Hussem en Benner, maar vóór Bantzinger en Prange’.

‘De burgerlijke woede tegen moderne kunst bij de fascisten’. Dit zou precies het omgekeerde kunnen betekenen van wat Charles bedoelt. En dan zou het meer letterlijk op waarheid berusten: de burgerlijke woede zich kerende tegen moderne kunst bij de fascisten. Want nergens elders, nergens behalve bij de fascisten-in-letterlijke zin, bestond moderne kunst in de meest radicale, meest aggressieve vorm, alle elementen van latere modernismen in zich dragend: het futurisme. Wie dit kent, ziet weinig nieuws in Picasso's capriolen. Dit futurisme genoot zwelgend van de ‘burgerlijke woede’, en propageerde op zijn beurt een modernistische woede tegen de burgerlijke kunst. Evenals, trouwens, tegen de klassieke.

Het echte, het eigenlijke fascisme, het oer-fascisme, het Italiaanse, had zijn wieg en oorsprong in die vernielings- en vernieuwingsrage, die zo beslist met het verleden wilde breken dat zij openlijk dreigde alle niet-futuristische kunstwerken te verbrijzelen. Volstrekt geen toeval, dat Erich Wichman, fel kampioen voor moderne extremismen, tevens een der vroegste Nederlandse fascisten was.

[p. 591]

De aanvoerder der futuristen, Marinetti, eiste in zijn eerste strijdschrift [1909] de verwoesting der musea, en prees de oorlog als de enige hygiëne van de wereld. In zijn tweede manifest [1911] spoorde hij aan tot de verovering van Tripoli. Hij was de man wiens naam op de fascistische verkiezingslijst van 1919 onmiddellijk onder die van Benito Mussolini prijkte, gevolgd door de namen van twee andere futuristische kunstenaars: Macchi en Bolzon.

Als ‘movimento artistico-politico’ had het futurisme machtig aandeel in de overval op de bondgenoot Oostenrijk en in het Fiume-avontuur. Beroemd is [of was] het ultra-modernistische [kloeke maar grove] dictators-portret ‘Mussolini architettonico’, door de futurist Prampolini. De duce was en bleef het futurisme dankbaar.

Wilde ik eveneens generaliseren, dan kwam ik tot gevolgtrekkingen, lijnrecht aan die van Charles tegengesteld. Doch dan zou ik evenzeer de waarheid in het gedrang brengen. Want ofschoon ontelbare modernismen, w.o. zowel surrealisme als abstractivisme, door het futurisme zijn beïnvloed, of er zoveel mee gemeen hebben dat het niet van invloed is te onderscheiden, zou het een vergissing zijn, al deze in te delen bij het ‘klimaat’ van het fascisme. Zo eenvoudig is de werkelijkheid nooit. Maar historische feiten moesten gesteld worden tegenover beweringen volgens welke alles wat niet aan eigen avantgardistische smaak beantwoordde zou zijn te rekenen tot het dictaroriale ‘klimaat’, ‘...dat vóór Pijke Koch is en tegen Werkman, tegen Hussem en Benner, maar vóór Bantzinger en Prange’. Vóór Prange? Het dictatoriale ‘klimaat’? Is Prange niet een der weinigen die een geduchte en ontziene dictator aandurfden, wiens oordeel in het aesthetische - of anti-aesthetische - onherroepelijk beslist? En... vóór Pijke Koch?

Dat kan zijn, maar dan stellig door een misverstand à la Charles. Want wáár vindt men het allerduidelijkst dat ‘klimaat’, dat vóór Pijke Koch is, en tevens vóór de weinige schilders van dezelfde - nooit goed-betitelde - groep? Wel: bij het door-en-door anti-fascistische tijdschrift ‘Forum’ uit de dertiger jaren. De redacteuren Ter Braak en Du Perron

[p. 592]

herkenden in deze schilders hun eigen ontmaskeringsdrang en ontnuchteringstendens. Willink illustreerde werk van zijn vriend Du Perron. Aan Pijke Koch werd het meest-bewonderende artikel gewijd. Weliswaar door de enigszins buiten de Forum-groep gebleven jan Engelman. Maar met een betoog dat volkomen in het ‘Forum’-klimaat paste. Want Engelman prees in hem de ‘weerbaarheid zonder zelfbedrog’ ...‘zelfhandhaving zonder illusies’... ‘een weg waarop niets kan worden vermeden of ontlopen, waarop iedere ontluistering van de werkelijkheid wordt aanvaard en omgezet. Slechts een sterke geest bezwijkt niet bij dat langzame gevecht om uitkomst’.

Dat Charles dit ‘klimaat’ van weerbaarheid-in-weerloosheid zo smadelijk miskent, is waarschijnlijk gevolg van een begrijpelijk, maar verwerpelijk vooroordeel: van verdenking tegen wat, puur-technisch, aandoet als conservatief of reactionair. Toch, de volle doorvoering van die opvatting is ook hem onmogelijk. Anders kwam hij tot de klinkklare onzin: ongeveer de hele verzetspoëzie in te delen bij het fascistische of dictatoriale ‘klimaat’. Mijn ‘Kruis met Haken’ bijv. wegens de renaissancistische versbouw; mijn ‘Zijn dat Germanen?’ wegens de middeleeuwse.

Tenslotte: het ‘klimaat’ ‘dat tegen Werkman is’. Maar wat is Werkman's eigen klimaat?

Als vriend kreeg ik steeds de indruk dat hij niemand sterker bewonderde dan Dostojewski... in politieke zin toch een aarts-reactionair. Harmonieerde Werkman's klimaat daarom met dat van het Tsarisme? Of geeft het alleen maar te denken over de samenhang tussen reactie en revolutie waaraan ik hier eens, in verband met eigen ontwikkeling, een artikel wijdde?

Onvermijdelijk is ook Charles een reactionair. Al was het enkel om de onherroepelijkheid waarmee hij vastzit aan de glorie van de verzetsjaren. Daardoor ziet hij vele dingen zeer scherp, maar miskent hij zekere fascistische familietrekken in sommige kinderen en kleinkinderen van wie buiten zijn ervaringsfeer bleef: de futuristische furie.