Maatstaf. Jaargang 8

[p. 204]

S. Carmiggelt
De herinneringen van Annie Salomons

Kort na de bevrijding, toen ik door mijn krant een paar maanden was uitgeleend aan het weekblad ‘Vrij Nederland’, ging ik in Dordrecht op visite bij Top Naeff. Ik had dit bezoek zelf aangevraagd, omdat ik haar toneelkritieken, die al jaren in een paar antiquarisch geworden bundels door de tweede-hands boekhandel zwerven, bewonderde en haar wilde overhalen, in ‘Vrij Nederland’ weer eens zo'n beschouwing te schrijven over een aangekondigde enscenering van een Shakespeare-drama. Ze ontving mij hoffelijk met thee en koekjes, maar toen ik met mijn verzoek voor de dag kwam, zei ze dadelijk, op haar trage, enigszins nasale toon: ‘Ach nee. 't Wordt natuurlijk héél lelijk en dan moet ik dat schrijven en dat vind ik zo vervelend tegenover die mensen. Nee, daar ben ik nu te oud voor geworden’.

Hoewel het doel van mijn komst dus niet werd bereikt, bleef ik toch de hele middag met haar praten, vooral over het belangrijke stuk toneelgeschiedenis, dat zij in haar herinnering bewaarde. Ze had verscheidene legendarische voorstellingen van Stalislawski gezien en wist er zó beeldend en gedifferentieerd over te vertellen, dat de foto's, die zij ter illustratie te voorschijn haalde, bijna ten overvloede waren.

Ik vertel u deze ervaring niet alleen omdat ik nu eenmaal een anekdotische geest ben, maar óók omdat ik aan de wellevende sfeer van die prettige middag telkens moet denken bij het lezen van de herinneringen uit de oude tijd, die Annie Salomons tot veler vreugde te boek heeft gesteld. Want bij haar vind ik, als zij over mensen vertelt, dezelfde beschaafde, maar allerminst kleurloze objectiviteit, die blijkbaar tot de benijdenswaardige verworvenheden van een harmonische ouderdom behoort.

Het is mij ontschoten wie indertijd Nicolaas Beets, naar aanleiding van een zijner zelfingenomen publikaties toevoegde: ‘Ga eens opzij, ik kan niets zien’. Men moet de

[p. 205]

eigen pre-occupaties teboven zijn om, als Annie Salomons, portretten van mensen te kunnen schrijven, die geen vermomde zelfportretten zijn, maar inderdaad de meest wezenlijke trekken der modellen weergeven. Op jongere leeftijd is men waarschijnlijk te agressief om het voor en tegen van een medeschepsel zonder al te grote voorkeur of tegenzin op papier te zetten. Wat ik in de herinneringen van Annie Salomons zo bewonder is, dat zij al die kunstenaars van sterk-uiteenlopende betekenis heeft gewaardeerd op hun menselijk niveau en daarbij, door een steeds parate humor, werd weerhouden van een al te zoete mildheid, die de scherpe trekken zou hebben verdoezeld. Want de grap die niets bewijst, kan toch zeer karakteristiek zijn. Als zij iemand over het wangedrag van een letterkundige laat opmerken: ‘Zelfs Mijnssen zei tenslotte: Nou, nou', typeert dat 's mans zachtaardigheid erg welsprekend, vind ik. Voor mijn generatie hebben deze memoires nog een extra charmante kant, doordat zij een tijd doen herleven, waarin idealisme en scrupuleuze eerbied voor elkanders overtuigingen nog zo'n grote rol speelden. Waren kunstenaars toen anders dan nu? Ik weet het niet, maar ik voel behoefte met een zekere vertedering te glimlachen, als Annie Salomons, over een logeerpartij bij Nico van Suchtelen, schrijft: ‘Als ik 's ochtends beneden kwam, had hij al een sonnet van Dante's Vita nuova vertaald of een heel veldje bonen gelegd’. Ook zo'n zinnetje roept een beeld op van een mens en van een sfeer.

In ‘A writers notebook’ heeft de grijze Somerset Maugham, omdat hij geen zin meer had in nieuwe novellen, de notities die hem nog restten te grabbel gegooid. Men vindt er, in microvorm, gegevens voor mooie verhalen in. Deze hoge verkwisting heeft ook Annie Salomons bereikt, want zij doet in haar herinneringen vaak zeer aantrekkelijke stof met een paar kernachtige regeltjes af.

Ik denk bijvoorbeeld aan een prachtige anekdote over Hein Boeken, de lieve schildknaap van Willem Kloos, die een gedicht op een vrouw van wie hij gedroomd had, per abuis aan de verkeerde dame zond en verwilderd reageerde toen zij hem er gevleid voor bedankte, of aan een detail in haar mild portret van juffrouw Knappert. Deze nobele

[p. 206]

Kenau, gevreesd door haar omgeving, omdat ze van iedereen dezelf de idealistische ijver en ijzeren discipline eiste, die zij zelf in zo ruime mate bezat, droeg, met superieure verachting voor de mode, jaren achtereen dezelfde, onverslijtbare jurk van Schotse tweed. Haar enige luxe bestond uit een kostbaar paarlen colliertje. Toen dat colliertje om haar hals begon te spannen, bleek de veronderstelling dat zij, bij al haar gebrek aan vrouwelijke charmes, nu ook nog een dikke nek kreeg, onjuist. ‘Haar vrienden zeiden, dat ze van tijd tot tijd een parel offerde om een werk te steunen, waar ze voor voelde’, schrijft Annie Salomons en zij verkruimelt, met die paar woorden, de pointe van een touchant kort verhaal...