Maatstaf. Jaargang 8

[p. 201]

Adriaan van der Veen
Niet zonder zout

De mensen horen niet al te graag veel goeds over de mensen. Vuur springt in de ogen van luisteraars, verveelde gezichten worden warm en mooi als er iets slechts over deze of gene is mee te delen. Er is geen grotere solidariteit denkbaar dan tussen mensen die zich in volstrekte harmonie gezamenlijk kunnen kwaadmaken op een ander, of die in de verwarmende eensgezindheid van het met moeite verborgen leedvermaak commentaren kunnen geven op het zielig lot van iemand wie in het leven iets kwalijks is overkomen. Roddelen op ieder denkbaar peil geeft de mens de diepst mogelijke voldoening.

Als ik bij deze kenschetsing van een essentiële menselijke behoefte: zich te warmen aan de narigheden of de slechtheden van de anderen, niet al te veel overdrijf, dan verklaart dit het grote succes van herinneringen, waarin het menselijk gedrag eerder met een malicieus dan met een welwillend oog wordt bekeken, waarin verre van alles mooi en dierbaar te houden sceptische uitleg wordt gegeven over het doen en laten van de mensen. Bij het streven dat de auteur van memoires voor alles moet bezielen: onderhoudend en amusant te blijven, helpt een tikje boosaardigheid geweldig.

Laat ik een voorbeeld geven. John Lehmann, de Engelse schrijver en tijdschriftleider, speelt het klaar om in zijn memoires, I Am My Brother de grootst mogelijke reserve te handhaven. Toch weet iedereen, dat hij zich in zijn literaire carrière vele vijanden heeft gemaakt. Hoe dankbaar is de lezer dan wanneer op een zeker ogenblik wat venijn door de bladzijden van egale goede wil heendrupt. Cyril Connolly en Lehmann stonden in de oorlog op niet al te beste voet. Toen Lehmann nu gevraagd werd of Connolly's The Unquiet Grave zich gemakkelijk in het Frans zou laten vertalen, antwoordde hij, dat daarover geen twijfel kon bestaan, omdat een flink deel van dat werk al uit citaten van Franse schrijvers was samengesteld. Hieruit ontdekken we nog iets anders. De scherpe tong, het doorbreken van de onpersoonlijke goede toon, maakt de lezer niet alleen volslagen wakker, maar

[p. 202]

geeft aan de memoireschrijver, aan Lehmann in dit geval, opeens een menselijke dimensie. Als de auteur van memoires ‘engelachtig’ over ontmoetingen met ‘engelen van mensen’ verhaalt is hij niet alleen vervelend, maar ook onmenselijk.

Dit brengt me tot Annie Salomons. Op het eerste gezicht zou de lezer van haar Herinneringen uit den ouden tijd, deel I en II, tot geen andere conclusie kunnen komen, dan dat deze 75-jarige dichteres en romancière van een vol literair en persoonlijk leven een grote mate van liefheid heeft overgehouden, zoveel zelfs dat zij haar schrijversportretten in te mooie en te zachte kleuren tekent. Gelukkig is dat maar schijn. Om misverstand te voorkomen: Annie Salomons heeft het leven blijkbaar zo goed aangekund, zij is bovendien van nature zo geneigd tot een wijze aanvaarding van haar mogelijkheden en haar beperkingen, zij is ten slotte zo goed en aardig oud geworden, dat haar liefheid, voor zover die ons door deze herinneringen bereikt, niet ‘engelachtig’ is, maar ontwapenend en hartveroverend menselijk.

Toch heeft zij haar portretten niet werkelijk vaag gehouden, ook al wordt het beeld niet altijd even duidelijk of volledig. Het zout onthoudt ons deze memoireschrijfster bepaald niet. Zij bezit de gave voor de korte, vlijmscherpe karakteristiek, waarmee ze de kern van de schrijverspersoonlijkheden raakt, zo bij voorbeeld wanneer zij over Querido schrijft: ‘Ook Querido waarde er rond, in een zwart fluwelen jasje, met lange, golvende haren, blozend en blank als een vrouw, met een hoge, jongensachtige falsetstem iedereen aanvarende, die wel eens ooit iets onvriendelijks over hem had geschreven’. Dit is volmaakt, hier hoeft niets meer bij.

De goede lezer van Annie Salomons' memoires zal snel genoeg merken dat er in haar portretten soms een ware strijd wordt geleverd tussen intelligente waarheidszucht en vergevensgezinde vrouwelijkheid, tussen haar goed en scherp kijken en de behoefte er toch maar het beste van te denken. Soms is er bij de kenschetsingen zoiets als een bitter gevecht aan de gang tussen deze twee kanten van haar karakter, bij voorbeeld als zij over Hélène Swarth schrijft: ‘Het zingende hart’ had Willem Kloos haar genoemd. Ik weet niet meer wie dat later geparodieerd heeft in: ‘het herkauwende

[p. 203]

hart’. Maar in elk geval ook het arme, overkwetsbare hart, dat nooit leerde het leven te aanvaarden, omdat het geen intellect bezat, dat de excessen van het sentiment kon remmen. Als we haar honderden en honderden melodieuze gedichten lezen, komt onwillekeurig de vraag van Jacob Geel bij ons op: ‘Hoe dom mag men zijn om toch een lyrisch gedicht te kunnen maken?’ Proza verdraagt geen beperkt verstand. De enkele verhalen, die Hélène Swarth heeft geschreven, zijn ten hemel schreiend slecht.

Ze is eenzaam oud geworden. Ik zag haar het laatst in de schouwburg, dik, uitgezakt, met de handjes, in wit glacé geperst, op een opgezet buikje: een misprijzend gezicht’.

Zelfs lezers van Léautaud kunnen met deze typering meer dan tevreden zijn. Annie Salomons speelt het hier en op zovele andere plaatsen in haar herinneringen moeiteloos klaar, zichzelf te zijn: vriendelijk, wijs, toegeeflijk, en tegelijk scherp en waar - amusant en treffend door dit alles heen, dank zij haar keus van precies de juiste details, de juiste karakteristiek voor een te schetsen schrijver.

Er staan in deel II van de herinneringen twee foto's van Annie Salomons. Ik had geen moeite de schrijfster van nu in de schrijfster van toen te herkennen. De ogen van toen, bij dat mooie, zwijgzame dichteresje, stonden alleen wat feller; nu zijn ze wat meer naar binnen gekeerd, ze staan milder, maar met geen vermindering van aandacht. ‘Voor een oud mens, rond wie het steeds leger wordt’, zegt ze in haar tweede boekje, ‘is het werk een genade’. Ik kan me dat voorstellen. Een van de grootste kwaliteiten van deze herinneringen bestaat trouwens uit het vermogen van Annie Salomons duidelijk te maken, steeds weer, wat het schrijven voor de door haar behandelde figuren betekende: verweer, zelfhandhaving of troost. Lief, maar niet zoet, zonder roddel, maar bepaald niet zonder pit en ironie, heeft Annie Salomons met zuiver begrip steeds discrete aandacht gewijd aan de kwetsbaarheid van de mensen, die zij in haar herinneringen heeft beschreven. Daardoor zijn zij allen herkenbaar, geloofwaardig, en als zodanig weerspiegelen zij ook de figuur van Annie Salomons zelf, wier portret zoals het door haar twee boekjes doordringt ik me met genegenheid zal blijven herinneren.