Maatstaf. Jaargang 8

[p. 196]

Kitty de Josselin de Jong
Een dichteres zien...

Lieve Ans,

April 1960

Je vriend en uitgever Bert Bakker is een dynamisch man. Onuitputtelijk in plannen en ideeën, waar het betreft, in woord en daad te getuigen van zijn liefde voor de schone letteren en van zijn bewondering voor hen, die de meest waardige vertegenwoordigers van deze letteren zijn. Hij stimuleert en bezielt tot op het tyrannieke af. Dit kan degene, die slachtoffer van zijn enthousiasme is, afwisselend ontwapend doen glimlachen en tot opstandigheid brengen, omdat sommige dingen zich nu eenmaal niet altijd laten dwingen. Vooral in de kunst met de grote K niet.

Maar nu jouw geval ... Wie van je vele vrienden, die je met je a.s. vijfenzeventigste verjaardag zo van harte het allerbeste wensen, is niet warm gelopen voor Bert's plan, een Maatstaf-nummer aan je te wijden? In theorie juichten we allen lang tevoren mee: het ogenblik van deelneming was veraf. En dan besef je opeens, dat het begrip ‘tijd’ geen fictie is en wordt het je benauwd te moede. Temeer, wanneer er een animerend briefje van de uitgever B.B. komt met alleen een vriendelijk informatief: ‘Denk je aan de fatale datum van 1 mei a.s.?’ [Laatste inleveringstermijn ...].

Denken - jazeker. Maar doen! Ik weet, dat jij dit beter begrijpt dan wie ook. Dezer dagen, toen wij samen op weg waren naar de onthulling van de bronzen gedenk-plastiek aan het geboortehuis van Top Naeff in Dordrecht, sprak ik er mijn bewondering over uit, dat jij op deze ‘gezegende’ leeftijd nog zo hard werkt. Je verwierp dit onmiddellijk: ‘Ik werk niet hard, ik ben van nature lui; ik moet altijd aangespoord worden, anders komt er niets’, zei je.

Ik vraag mij af, wát je wel gepresteerd zou hebben, als je z.g. ‘luiheid’ je al zulk voortreffelijk litterair werk als je ‘Herinneringen aan schrijvers die ik persoonlijk heb gekend’ heeft doen schrijven? Je werd hiertoe ook aangespoord, zeker. Maar als de bron er niet was ... Als jij je dichterlijk

[p. 197]

hart niet bezat, niet je verfijnde pen, je lichte humor, je scherp onderscheidingsvermogen... dan zou de meestenthousiaste aansporing je niet de kunstenares hebben doen worden, die je nú bent. Het doet me oprecht plezier, dat je mij hier niet kunt tegenspreken!

Ik heb je nog meer te zeggen en ik hoop, dat je nog even wilt luisteren. [Tussen haakjes: je grote gave, te kunnen luisteren, is een weldaad voor wie bij je komen. Ik heb soms het gevoel, dat de wanden van je kamer ‘tastbaar’ behangen zijn met wat er aan confidenties is langs gestreken!].

Het is dit luisteren, dat de basis legde voor onze vriendschap, nu bijna veertig jaar geleden. Dat ik er in deze verjaarsbrief iets over wil zeggen, is, omdat ik een grote schuld van dankbaarheid tegenover je heb en is het niet geoorloofd, ons zo mogelijk van schuld te bevrijden?

Om Top Naeff te citeren: ‘Zo was het ongeveer’:

Ik was pas van school en droomde van ‘de grote wereld’ en van de voorrechten, ‘uitgaand jong meisje’ te zijn. Daarnaast was er die andere droom: eenmaal dichteres te worden. Daarover sprak ik niet; de liefde voor poëzie droeg ik sinds enige jaren als een kostbaar geheim met mij mee. Boutens en Roland Holst waren godheden op een troon ... je kon hun gedichten niet dan fluisterend voor je zelf opzeggen.

En jij was er, met Hadewych en Marceline Desbordes-Valmore. Bien étonnées... Hadewych en Marceline waren litteratuur: jij leefde. Hier was een vrouw, die openlijk over de diepste roerselen van een vrouwenhart durfde te schrijven en die de moed had, haar gedichten voor de niet-begrijpende ‘gewone’ mensen zwart op wit te laten drukken. Ik vond je moedig en vroeg mij af, hoe je er uit zou zien. Je eerste roman ‘Een meisje studentje’ behoorde nog tot de boeken ‘voor als je wat ouder bent’, op het moment, dat ik het verslond. Misschien maakte het daardoor te dieper indruk. Samen met de dochter van je vriend professor Vogelsang lazen we hardop ‘De stille lach’, nu en dan een brok in de keel, waarvoor we ons hevig geneerden. Het was verrukkelijk speculeren, wie de Liesbeth zou zijn, die zulke prachtige brieven schreef en of het in werkelijkheid ook ‘iets’ zou zijn tussen Joost en haar? Toen je anonimiteit werd op-

[p. 198]

geheven, beweerden wij natuurlijk, dat we het altijd wel gedacht hadden ...

En daar kwam toen de uitnodiging uit de lucht gevallen, om met mijn vriendin Lienfried van Beuningen een week-end te gaan logeren bij haar oom en tante v.B. in Kerk-Avezaath bij Tiel, wier gastvrij huis openstond voor vele kunstenaars, die er korter of langer tijd logeerden en er soms, zoals de toen door ons bewonderde Alice Nahon, complete rust- of herstelkuren deden. Ik was meegevraagd, ‘omdat Annie Salomons een lezing voor de V.U. in Tiel zou houden en omdat ik zo van verzen hield’. Dat week-end werd op een bepaalde manier beslissend voor mij.

Stefan Zweig geloofde, dat voor de meeste mensen een Sternstunde komt, die bewust of onbewust de koers aangeeft voor hun verder leven. Ik kan je verzekeren, dat voor mij die ontmoeting met jou destijds een kleine Sternstunde is geweest.

De enige schrijfster, die ik ooit in levenden lijve had ontmoet, was Top Naeff, die in Rotterdam, waar wij toen woonden, bij mijn ouders logeerde na een opvoering van Goethe's ‘Faust’ onder de regie van Willem Royaards. De ochtend na die logeerpartij bracht Top mij bras-dessus-dessous naar school. Het deed mij aanmerkelijk stijgen in de achting der klas-vriendinnen, want de schrijfster van ‘Schoolidyllen’ was ons onbetwist idool.

Maar nu zou ik een dichteres zien ... Jij zat op eenzelfde soort troon als Boutens en Jany Roland Holst en ik logeerde met je in hetzelfde huis. Je at een ei aan het ontbijt als een gewoon sterveling, niet te geloven! [Het waren wel bijzondere eieren, want onze gastheer had een enorme kippenfokkerij met pracht-exemplaren van allerlei kleur en ras].

Je hield je lezing in Tiel en ik voelde me ‘ingewijde’ op de eerste rij. Waar je over sprak, weet ik niet meer; ik zal ook zeker niet alles begrepen hebben, maar er ging een venster-naar-begrip open en daarom is de vreugde van die avond me bijgebleven.

Ik herinner me de terugrit door het nachtelijke land; ik had het gevoel ‘intoxicated’ te zijn en flapte er de dwaaste dingen uit van pure opwinding. Jij zweeg, maar

[p. 199]

ik kan mij je vergoelijkende glimlach wel voorstellen.

Toen kwam het probleem. Ik had één vurige wens: je raad vragen over mijn poëtische ontboezemingen. Lienfried overreedde me: ‘Doe het toch, zij zal je niet opeten! Misschien vindt zij 't helemaal níks en wat dan nog?’

Ja ... dat was het nu juist. Als het helemaal niks was, wist ik dat de grootste illusie van mijn leven de doodsteek zou zijn toegebracht. Maar dit was mijn enige kans. En Annie Salomons was zo lief als zij sprak; haar zachte stem had iets zo vertrouwen-wekkends, dat ik het waagde. Alleen: 's avonds laat in de logeerkamer had ik niets om die ‘hartsmart-hand-brand-versjes’ op te schrijven. De enige oplossing was: het kastpapier eraan opofferen. Lienfried zei: ‘Ze merken het toch pas bij de volgende logé ...’ en ik was het met haar eens, dat het doel hier alle middelen heiligde.

Bij het licht van een kaars werden dus naarstig op afgescheurde repen kastpapier ‘Heimwee’, ‘Liefdezang’, ‘Herfst’ en ‘Zonnelied’ neer-gepotlood. Ze zelf aanbieden durfde ik niet. De uitweg: de velletjes onder haar kamerdeur schuiven. Op haar nuchtere maag zou de dichteres mijn gestamel zeker nuchter beoordelen.

Er kwam die nacht van slapen niet veel. De spanning van: ‘mijn toekomst staat op het spel’ was te groot. Lienfried leefde intens mee. Zij zou wel zorgen, de volgende ochtend na het ontbijt haar tante af te leiden, zodat Annie mij even apart zou kunnen nemen als zij dit wilde.

Het ontbijt ging zonder taal of teken van verstandhouding voorbij. Moeizamer dan ooit zal het drillige ochtendeitje verorberd zijn; dat kan niet anders. Maar toen wij opgestaan waren, kwam je naar mij toe en vroeg: ‘Ga je even mee in de tuin wandelen?’ En in de tuin waar op dat ogenblik niemand was, zei je rustig: ‘Dank je voor je versjes. Ik kan je wel zeggen: het ís wat. Maar ik wil je één raad geven. Je moet je gevoelens alléén op papier zetten als je denkt: ik zou sterven als ik ze niet kon uiten. Is dat niet het geval, dan kan je het beter laten. En nooit tevreden zijn ...’

Ik weet niet meer wat ik hierop geantwoord heb. Waarschijnlijk niet veel meer dan: ‘Dank U, o, dank U wel ...’ waarna ik mij warm van confuusheid en blijdschap, met het

[p. 200]

niet te-licht-bevonden kastpapier aan mijn hart gedrukt, uit de voeten zal hebben gemaakt.

Ik heb aan dat moment nog dikwijls gedacht, lieve Ans. Als jij toen gezegd had ‘helemaal niks’, had ik dit als een definitief veto aanvaard. Het viel anders uit. Ik moet je echter bekennen, dat ik bij het maken van een gedicht de keuze van ‘sterven-of-niet’ nooit naar de letter heb hoeven te nemen. Maar als criterium heeft het mij altijd voor ogen gestaan. Wat betreft het nooit tevreden zijn ... Natuurlijk zijn we nooit tevreden, maar ik heb mij wel eens te gauw tevreden gesteld, als mijn wat ongeduldige natuur te lang moest zoeken naar het éne woord op de éne plaats, dat maar niet wilde komen ... En dan hoor ik soms ineens die zachte, waarschuwende stem weer, beschamend. Je mocht mij toch niet vergeefs vertrouwen? Ik weet dat je gelijk had en hebt: waar het om poëzie gaat, kan alleen ‘alles of niets’ onze waardemeter zijn.

Er is in de loop der jaren een sterke band van vriendschap tussen ons ontstaan en wij zijn al zo vele malen op het litteraire pad geweest, dat ik geneigd zou zijn te vergeten, dat ik eens als een bedremmelde beginnelinge tegenover je gestaan heb. Maar nu ik op mijn beurt in een herinnering ben gedoken, besef ik opnieuw, dat ik toch wel heel veel aan je te danken heb.

Die dank is met deze regels niet ingelost en zeker onvoldoende tot uitdrukking gekomen. Op jou is echter van toepassing wat Benjamin Constant eens aan Belle van Zuylen schreef: ‘Een van je mooiste eigenschappen is, dat je alles begrijpt, hoe ik mij ook uitdruk’. Als dichteres, als romanschrijfster, als ‘lyrisch journaliste’ zoals je jezelf noemde, is ‘begrip’ één der liefste facetten van je kunstenaarschap.

Mogen de velen, die verkwikt en verrijkt na een bezoek aan je kamer huiswaarts keren, zich nog lang ‘zonnen’ in je gaven van hart en geest!