Maatstaf. Jaargang 8

[p. 190]

P.H. Ritter Jr.
Annie Salomons

Annie Salomons ie de kroniekschrijfster geworden van de vorige letterkundige generatie. Nu moet zij zelf aan een karakterschets geloven! - Wij omringen op haar verjaardag met onze bloemen: een vrouw op leeftijd; maar geestelijk is zij nog niet op leeftijd. Zij zal jong blijven zolang het leven haar is toebedeeld. Maar ge kunt ook zeggen, dat zij al iets van de wijsheid van de ouderdom vertoonde toen zij jong was - dat van nature aanwezige wijsheid haar even eigen is als de eeuwige jeugd. Ik heb altijd haar uitspraken hoog gesteld, maar aan één van haar plechtige verklaringen weiger ik te geloven. Aan het einde van haar ‘Herinneringen uit den ouden tijd’ breekt zij haar reeks van indringende persoonsbeschrijvingen plotseling af met de mededeling dat zij nooit meer haar proza zal voortzetten. Dit grillig wilsbesluit is een ontkenning van haar levensbestemming en zij zal mij toegeven dat zij die niet heeft in eigen hand. Op een of andere manier zal zij blijven getuigen van haar levenservaringen, zal zij het leven blijven begeleiden. Datgene wat haar tot een persoonlijkheid maakt, is haar levensbegrip en haar ontvankelijkheid voor leven en lot van anderen. Zij weet de mensen tegelijk te doorgronden en te troosten en zij is de biechtmoeder geweest van vele in geestelijke nood verkerende jongeren van ons beider studentengeneratie. Haar opmerkingen komen altijd uit een stilte voort en haar bescheidenheid formuleert haar kritiek op de wijze ener vraagstelling. Maar de nadenkendheid, die de kern van haar wezen is, staat niet ten dienste aan grote gedachtenconcepties, maar aan de scherpte en voorzichtigheid waarmee zij het leven door zich heen laat gaan. Dat zij voor het leven openstond en het met een ongemene intelligentie en gevoelsintuïtie heeft weten te weerspiegelen, het heeft een blijvende waarde gegeven aan haar kunst. - Want terwijl vele ideeënbouwers voor het nageslacht zullen verbleken omdat hun ideeën verouderen, zal háár werk het nageslacht blijven boeien, omdat

[p. 191]

in haar geschriften de lotgevallen der intellectuelen van de eerste helft dezer eeuw, jong en oud, opnieuw tot werkelijkheid ontbloeien. Bezielde geschieds- en tijdsbeschrijving, verklarende en ontroerende monografieën zijn meer waard dan de meest exotische experimenten, die als slib in de tijdsstroom worden meegevoerd. En ook in haar jeugdwerk is Annie Salomons chroniqueuse van een thans voorbij gegane tijd.

Er is één dag van bijzondere waarde in mijn leven, toen ik als jong student werd uitgenodigd om deel te nemen aan een comité van ontvangst, te Utrecht, van de dichter Karel van de Woestijne. Ik kreeg daardoor een ontmoeting met Karel van de Woestijne zelf en ik heb aan die gebeurtenis twee vriendschappen te danken: die met Ina Boudier-Bakker en die met Annie Salomons, vriendschappen die alle wisselvalligheden in menselijke verhoudingen hebben getrotseerd.

Toen wij Karel van de Woestijne gehuldigd hadden, is van de eerste ontmoeting met Ans Salomons een reeks van bezoeken gegroeid aan de zusters Salomons, die een klein en vrolijk gezin vormden in een woning aan de rand van de stad. De beide zusters Annie en Henriette Salomons hebben in haar jonge, Utrechtse jaren een twee-eenheid gevormd en die twee-eenheid heeft zich in de avond van beider leven, nadat zij beiden zich een eigen milieu hadden geschapen, maar beiden haar echtgenoten hadden verloren, hersteld.

Ans' zuster [later Mevrouw van Prooyen] had een forser en korter aangebonden levensstijl dan de altijd ontvankelijke, altijd duldzame, altijd vriendelijk luisterende schrijfsterdichteres. Zij kon sneller een mening verwerpen, die haar mishaagde, zij kon berispen, maar alles wat zij deed en zeide, kwam zozeer voort uit een hart van goud, dat zij nooit kwetste door straffe eerlijkheid. Ik geloof, dat zij groeide in blijdschap over de voor de vrouw verkregen studierechten, meer dan Ans, die er sceptischer tegenover stond en die in zekere zin de weemoedige reactie vertegenwoordigde op het eerste vurige feminisme. Jet was de wetenschappelijke werkster tegenover haar zuster, de kunstenares. Zij had een onmetelijk uithoudingsvermogen; ik heb haar in een snikhete zomer zien zwoegen voor haar doctoraal examen, en zij

[p. 192]

vond dat zo natuurlijk, dat zij toen ik op haar promotiediner aan dit heldenmoedig studeren herinnerde, op mij toekwam en mij in het oor fluisterde: ‘ik had wel verwacht, dat je dat mopje zou vertellen, ik dacht aldoor: wanneer komt het nu?’

* * *

Ik zie mijn kennismaking met de zusters Salomons altijd in het licht van de gewijzigde levensverhoudingen, die de komst van het meisje aan de universiteit heeft gebracht tussen jonge mensen. Toen ik jong was, was het verkrijgen door de vrouw van haar publieke rechten pas in zijn begin en nam de gelukkige periode nog slechts een aanvang, waarin de vrouw de Kameraad geworden is van de man, los van erotische verdenkingen en conventionele vooroordelen. De ontdekking [let wel, lezer, dat alles wat ik u vertel zich vóór 1909 afspeelde] - de ontdekking van de mogelijkheid ener ongedwongen, vriendschappelijke omgang tussen de seksen, is een verkwikking in mijn leven geweest. ‘Der Umgang mit Frauen ist ein Element guter Sitten’ heeft Goethe eens gezegd.

* * *

Natuurlijk legden de zusters Salomons de dominerende vrouwelijke eigenschap niet af, dat de vrouw altijd op een heimelijke manier de man wil opvoeden. En zij konden daarbij heel ondeugend zijn. Want eenmaal hebben zij mij meegetroond in een vergadering van jonge vrouwen om eens te zien hoe ik mij daar als enige mannelijke figuur zou gedragen en waar ik mij voelde als een ruigharige, bibberende hond, die was binnengeleid.

Maar tegenover deze uren van beproeving stonden kostelijke ogenblikken. De beide zusters vingen de ijdelheid op van de jonge auteur, die altijd zijn werk wil voorlezen. Zij waren bereid te luisteren met een eindeloos geduld. Zij kritiseerden en ... inspireerden.

* * *

[p. 193]

Ik zou geneigd zijn over Ans Salomons alleen een boek te schrijven, dat net zo dik is als haar hele ‘Herinneringen uit den ouden tijd’. Maar ik doe het niet, want dit ‘album amicorum’ wil haar op haar feestdag een boeket rozen aanbieden, enkele persoonlijke herinneringen van oude vrienden. Het wil haar niet bedelven onder oratorische kransen, waartegen haar bescheiden persoonlijkheid zich verzet. Maar één verwachting moet ik haar nog toevertrouwen en ik weet daarbij allen, die haar waarderen en vereren, achter mij. Zij is een der zeer weinigen in onze literatuur, die de verbleking van de letteren van ons beider generatie overleven. Deze beschrijfster van het verleden heeft zich gehandhaafd in de tijd van nu. Welaan dan, de beker omhoog: ‘Op de dag van morgen!’