Maatstaf. Jaargang 7

[p. 682]

W. Van Elden
Antonio Vivaldi / Le quattro stagioni

De violist, dirigent, componist en muziekpedagoog Antonio Vivaldi werd omstreeks 1675 in Venetië geboren. Na het als maestro de' concerti, d.w.z. concertmeester en dirigent van het vrouwelijke vondelingen-orkest van het Ospedale della Pietà en meer nog door zijn composities, die een vernieuwing van de muziekkunst betekenden, tot grote vermaardheid te hebben gebracht, zag hij zijn roem nog tijdens zijn leven tanen. Op 28 juli 1741 stierf hij in armoede te Wenen. En spoedig na zijn dood geraakte hij voor bijna twee eeuwen op de achtergrond. In de laatste decenniën is Vivaldi's ster echter opnieuw aan het muzikale firmament verrezen. Hiertoe hebben in niet geringe mate de langspeelplaten met zijn ‘Quattro Stagioni’ bijgedragen.

De Quattro Stagioni zijn vier vioolconcerten, elk naar Italiaanse trant bestaande uit een vlug, een langzaam en weer een vlug gedeelte. Zij werden in 1725 uitgegeven door Michel-Charles de Cène te Amsterdam. De partituur van elk dezer concerten wordt voorafgegaan door een sonnet waarin één der vier seizoenen wordt beschreven. Vandaar de naam: ‘Le Quattro Stagioni’, de vier jaargetijden.

De dichter van de vier sonnetten is onbekend. Het is niet onmogelijk, dat Vivaldi ze zelf heeft geschreven. Zeer wel denkbaar is ook dat hij, zoals dit in die tijd zeer vaak geschiedde, bestaande teksten heeft genomen en deze hier en daar voor het door hem beoogde doel gewijzigd en pasklaar gemaakt heeft. De sonnetten schilderen de vier jaargetijden in de pastorale trant, die tegen het eind van de 17de eeuw en in de eerste helft van de 18de weer sterk in de mode was. Het zijn genre-tafereeltjes. Als poëzie is het geen kunst van de eerste rang. Toch zijn zij allerminst zonder charme. De trekjes, waarmede elk seizoen gekenschetst wordt, zijn losjes naast elkaar gezet. Vooral in de lapidaire stijl van het vierde en beste sonnet op de winter komt dit impressionisme goed tot zijn recht.

Ieder der vier vioolconcerten vormt een afgerond geheel en illustreert op levendige wijze het daarbij behorende ge-

[p. 683]

dicht. Vivaldi volgt de inhoud van zijn tekst op de voet. In de brief, waarmede hij zijn werk opdroeg aan Graaf Wenceslas di Morzin, deelt hij mede, dat hij de partituur had voorzien van een uiterst nauwkeurige verklaring betreffende alle details, die daarin tot uitdrukking waren gebracht. Hier en daar heeft hij niet alleen naast de versregels letters geplaatst, die hij in de partituur herhaald heeft om aan te geven op welk onderdeel van de tekst de betreffende muzikale passage precies betrekking heeft, maar hij heeft de partituur tevens van bijschriften voorzien. Zo lezen wij in het middendeel van La Primavera: ‘Caprare che dorme’ [de geitenhoeder die slaapt] bij de solo-viool, voorts ‘mormorio di fronde’ [het ruisen van het loof] bij de violen, en bij de alten ‘il cane che grida’ [de hond die blaft]. En bij het eerste deel van L'Autunno noteert hij b.v. achtereenvolgens: ‘L'Ubriaco’ [de dronkaard] en ‘L'Ubriaco che dorme’ [de dronkaard die slaapt].

Uit hetgeen hier over het illustratieve karakter van Vivaldi's muziek is gezegd, zou men wellicht de indruk kunnen krijgen, dat Vivaldi een voorloper zou zijn geweest van het tegenwoordig minder gewaardeerde symfonische gedicht uit de vorige eeuw. Ofschoon dit in zekere zin zo moge zijn, dient men echter niet over het hoofd te zien, dat men van zijn composities ook kan genieten zonder van de bijbehorende titels en teksten kennis te nemen. Het is illustratieve en tevens absolute muziek. Juist dit is een van de grote verdiensten van de meester.

Voordat Vivaldi zijn vierluik op de jaargetijden componeerde, hadden toondichters als Kuhnau en Couperin le Grand dit genre reeds beproefd. Zij deden het echter slechts op beperkte schaal. Vivaldi was de eerste, die het in grotere omvang en voor orkest deed. In dit opzicht was hij een pionier. De Jahreszeiten van Haydn, geschreven voor solisten, koor en orkest en Beethovens Pastorale vormen een eeuw later de volgende en grootsere fase in deze ontwikkeling.

Wie zich verder voor Vivaldi en zijn Quattro Stagioni interesseert, moge ik verwijzen naar de alleraardigste monografie van Norbert Loeser, die kortgeleden bij J.H. Gottmer te Haarlem als pocketboek is verschenen.