Maatstaf. Jaargang 7

[p. 68]

J. Presser
Een feit en een paar documenten

De geschiedschrijver geeft de feiten. De geschiedschrijving berust op documenten. Waarheden als koeien, alles heel eenvoudig: een kind kan het.

Laat mij voor deze korte bijdrage een spel mogen spelen met de lezer; een ‘Spiel’ zouden de bezetters anno 1940-1945 hebben gezegd. Mèt de lezer; dat betekent, dat hij meespeelt - in dit geval meeléést. Wat van hem wordt gevergd, is het beetje verbeeldingskracht, waarmee hij de documenten, die ik hem voorhoud, inderdaad onderscheidt, inderdaad leest. Het zijn papieren, voor hem misschien paperassen, en er is één boek bij. Met letters in allerlei modellen, het merendeel schrijfmachine, met woorden òf in het Nederlands òf in het Duits. Veel documenten zijn het niet, een paar slechts; dat geeft geen moeilijkheden. En het gaat om niet meer dan één feit; dat geeft evenmin moeilijkheden. Het is zelfs een onbelangrijk feit, vergeleken bij vele andere; men zou haast van een feitje kunnen spreken. Iets, wat op een dag in een krant heeft gestaan [of niet], gelezen is [of niet] en vergeten, behalve dan door die weinige erbij betrokkenen, die het hebben overleefd; niet zo erg veel trouwens. Vergeten, totdat de een of andere historicus het weer ophaalt in de een of andere historie. Zo gaat dat.

Die historicus is de schrijver van dit artikel; die historie is de door hem in opdracht van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie voorbereide geschiedenis van de Nederlandse Joden in de bezettingstijd; ik zei al: 1940-1945. In dat in Amsterdam gevestigde Instituut bevinden zich die documenten. Wat hieronder nu volgt, is een fragmentje van dat boek, in wording. Zoals het hier staat, wordt het zeker niet gedrukt. Niet, omdat er nog zoveel aan te schaven zou zijn. Maar in dit stuk, niet veel meer dan een bladzijde uit het hele verhaal, wil ik, het aangekondigde spel met de lezer spelend, voortdurend mijzelf onderbreken en mij tot hem

[p. 69]

wenden, om hem de genoemde documenten te laten zien. Hij hoeft alleen maar te kijken. Dus:

Lezer, ik richt mij tot u en begin:

Op de overgang van januari naar februari 1943 voltrok zich in Haarlem de volgende gebeurtenis. Een telexbericht,

Lezer, hier is dat telexbericht, uit het RVO-archief, nr. 178365; het is een beetje verfomfaaid, maar men kan het toch wel ontcijferen.

door Dr. Schröder, de Beauftragte voor Noord-Holland, op 1 februari gericht tot Seyss-Inquart, maakt melding van de weerwraak-maatregelen, genomen te Haarlem voor de politieke moord, al dan niet geschied, op een Duitse militair aldaar op 30 januari; hier zij alleen aangehaald de ‘Festnahme von hundert Geiseln, und zwar insbesondere aus den Kreisen der Kommunisten und der Oranje-Anhaenger sowie drei Juden’. Drie Joden dus; merkwaardig, hoe deze woorden herinneren aan een verhaal uit Aart van der Leeuw's ‘Vluchtige Begroetingen’, dat precies deze titel draagt, ‘Drie Joden’, en dat ook al een gerechtelijke moord beschrijft - welnu, deze drie dan waren de jonge Opperrabbijn Ph. Frank en de heren Chapon en Drielsma, personen, die zich op de voorgrond van het Haarlemse Joodse leven bewogen; de eerste woonde geregeld de vergaderingen bij van de Joodse Raad in Amsterdam. Daar wekte het bericht van hun gevangenneming grote ontsteltenis en de voorzitters van de Joodse Raad traden onmiddellijk in verbinding met Lages:

Lezer: die voorzitters waren A. Asscher en Prof. dr. D. Cohen; deze laatste heeft zijn herinneringen uit die tijd aan mijn secretaresse gedicteerd, een lijvig handschrift, waarvan ik U de passage toon, op dit feit slaand:

‘Maar terwijl wij echter nog bezig waren te beraadslagen, wat wij verder konden doen, kwam in de vergadering van het landelijk apparaat, die toen plaats vond, een andere van

[p. 70]

onze afgevaardigden uit Haarlem binnen, die de woorden sprak, welke worden geuit, als iemand overleden is: “Geloofd zij Hij, Die rechtvaardig richt”. Wij wisten nu de vreselijke tijding en bogen het hoofd zonder spreken’.

Pogingen om de stoffelijke resten te krijgen voor een Joodse begrafenis bleven vruchteloos;

Lezer, ziehier de bewaard gebleven notulen van de vergadering van de Joodse Raad, op 11 februari 1943 gehouden in het gebouw N. Keizersgracht 58:

de lijken waren al verbrand. Wel beloofde Lages, dit weer volgens Prof. Cohen, op de smeekbeden van Mevrouw Frank de familieleden althans voor wegvoering te sparen. Op 5 februari had het nog geheten,

Lezer, ook nu weer bewaarde notulen, deze van de 79ste vergadering van de Centrale Commissie van de Joodse Raad, op 5 februari 1943, in hetzelfde gebouw N. Keizersgracht gehouden:

dat zij in Westerbork mochten blijven en op 12 februari

Lezer, hier de notulen van de 80ste vergadering van die Commissie, op 12 februari, nog steeds in het gebouw N. Keizersgracht 58:

waren zij reeds vandaar weggevoerd om in Polen te worden vergast. Voor zover bekend is niemand hunner teruggekomen.

Die hiervoorgenoemde Dr. Schröder verhaalde later, hoe Lages terstond na de executie van die tien Haarlemmers bij hem was gekomen:

Lezer, dit is een wel heel bijzonder stuk; de verklaring onder ede op 10 december 1949, let wel: 1949, afgelegd door Dr. jur. Hans Alfred Oskar Schröder, geboren 8 juni 1889, getuige natuurlijk in het proces-Lages:

‘Ich merkte ihm sofort an, dass er innerlich volkommen

[p. 71]

zerrissen war, während er nach aussen seine übliche disziplinierte Haltung zeigte. Offenbar hatte er das Bedürfnis nach einer Aussprache, denn er erzählte mir, dass er in der vergangenen Nacht sich lange mit einem Rabbiner unterhalten habe, der wohl auch zu den zu Erschieszenden gehörte. Diezer Mann habe eine hervorragende Haltung gezeigt und habe ihm insbesondere erklärt, dass er ihm verzeihe. Er könne ja nichts dafür und müsse die Befehle ausführen, die er erhalte. Herr Lages sagte inbezug auf diese Unterhaltung, dass er es geradezu verfluche, dass ihn das Schicksal an diesen Platz gestellt habe...’

Lezer, er is een document, dat eigenlijk nog sterker tot ons spreekt: een van de niet-Joodse Haarlemmers, reeds ter dood veroordeeld, werd op het nippertje begenadigd en ziehier zijn verslag. Hij vertelt, dat hij in een gesprek met Opperrabbijn Frank fel uitvoer tegen de Duitsers,

‘maar de heer Frank, die toen al op zijn vingers kon natellen, dat hij nooit meer uit hun handen zou komen, zei mij op zo'n rustige wijze: “Och, meneer G., ze zijn zo klein; ze kunnen ons Joden niets doen, alleen afmaken en och, het Jodendom zal het Fascisme wel weer overleven, zoals de geschiedenis zoveel voorbeelden geeft. We staan geestelijk zo ver boven hen, we moeten dit maar verdragen en ik persoonlijk als rabbijn behoor bij mijn mensen; ik moet hen steunen en sterk maken voor hun komend lijden”.’

Dan haalt ‘een hoge SS-er, omringd door z'n satellieten uit z'n formidabele actentas, het doodvonnis te voorschijn en leest het in het Duits voor aan de tien uitgekozenen, onder wie de drie Joden.

‘We verbleekten, zagen elkander aan, nog niet goed begrijpend; toen begonnen enkelen van ons te huilen; enigen zeiden: “Mijnheer, we hebben toch niets gedaan? Meneer, ik heb kinderen!” Enzovoorts. De S.D.-officier vroeg aan een ander geüniformeerde: “Übersetzen Sie!” De man huilde ook, hoe raar dit ook moge klinken en was niet in staat, het gevraagde te vertalen. Op enkele smeekbeden van de veroordeelden luidde het antwoord: “Ich weiss, Sie sind nicht

[p. 72]

schuldig, aber hier muss ein Beispiel gestellt worden!” En: “Ik moet hier de prachtige houding van de heer Frank memoreren, zo rustig haalde hij een Joods heilig boek uit zijn zak en troostte speciaal zijn Joodse geestverwanten”.

Dan schrijven ze hun afscheidsbrieven en:

‘De heer Frank zonderde zich met zijn geloofsgenoten in een hoekje af om hen in hun geloof te sterken. 's Morgens om zeven uur ongeveer werden de tien veroordeelden uit hun verblijf gehaald en door het gebouw heen langs de andere gijzelaars [die allen diep ontroerd in de houding gingen staan] naar buiten gebracht, de heer Frank moest op de trap en in het gebouw achteruit in de rij lopen’.

De epiloog zij hier overgelaten aan Ir. Mussert, de leider der N.S.B.,

Lezer, dit is nu het laatste document; het boek, waar ik op doelde en wel ‘Het Proces Mussert’, in 1948 uitgegeven. Leest U maar met mij mee: blz. 198/9:

die blijkens een brief, op 8 februari 1943 aan Seyss-Inquart geschreven, deze terdoodbrenging van tien personen ‘uit Joods-communistische kringen’ begroette ‘als een verstandige maatregel’. Als het toch moest gebeuren, lichtte hij later toe, dan liever deze mensen terechtgesteld, dan ‘gewone burgers, die niets gedaan hadden’. Wat de tien vermoorden en wat onder hen die drie Joden dan wel gedaan hadden, is Mussert niet gevraagd. Wat zou hij hebben geantwoord? Wij weten het niet.

Lezer, mijn afscheidswoord tot U: Zij allen, allen, rusten in vrede.