Maatstaf. Jaargang 4

[p. t.o. 404]

Nationaal Monument op de Dam te Amsterdam.
Architect J.J.P. Oud / Beeldhouwer John Raedecker (Foto KLM).

Nationaal Legermonument op de Grebbeberg bij Rhenen.
Architect J.J.P. Oud (Foto KLM).

[p. t.o. 405]

Nat. Monument op de Dam: voorbeeld van samengaan van strakke zuil en levendig beeldhouwwer'

Uitgewerkte schetstekening van een der beide mannenfiguren voor het Nationaal Monument op de Dam door John Rädecker. Voor het later vervaardigde beeld werd de houding gehandhaafd, de kop gewijzigd.
Behoudens een paar vluchtige krabbels is dit de enige tekening, die Rädecker voor zijn monument heeft gemaakt.
Ze werd ter uitsluitende reproductie in deze aflevering van Maatstaf welwillend door de familie Rädecker afgestaan.
Foto Hans Sibbelee

[p. 405]

J.J.P. Oud
Het Dam-monument
Beeldhouwer John Raedecker - architect J.J.P. Oud

In de mei-aflevering van ‘Maatstaf’, nr. 2, 1956 staat de tekst afgedrukt van A. Roland Holst, die op het Dammonument is aangebracht. Daarbij is ook afgebeeld een tekening van John Raedecker, een voorstudie voor een van de beelden van het monument.

Het zijn allebei heel belangrijke delen, maar men had ze feitelijk niet moeten laten zien los van het monument als geheel. Het monument als geheel kwam voor mijn rekening als architect, en het was niet vriendelijk, dat dit er niet bij vermeld stond.

Het is me al meer opgevallen, dat men nogal eens vergeet, dat beelden en teksten bij zo'n monument ‘gedragen’ moeten worden door een ‘gebouwde constructie’, willen ze hun functie volledig uitoefenen in de geest, waarin ze ontworpen zijn. Zo'n constructie is dan nog wel iets meer dan een staketsel: ze is uiteindelijk het samenvattende element, het monument zelf, dat als eerste de aandacht vraagt. Bert Bakker, die ik hierop attent maakte, is dit met me eens en vroeg me, voor ‘Maatstaf’ uiteen te willen zetten hoe het definitieve plan voor het monument tot stand en tot uitwerking is gekomen.

Hoe belangrijk beelden en teksten dus ook zijn - en ik ben er zelf van doordrongen, dat ze zich spectaculair misschien wel het eerst opdringen - vooral bij het Dam-monument kan men zich niet bepalen tot deze aantrekkelijke objecten alleen.

De opdracht, die mij als architect van het monument gesteld werd, was nl. niet alléén het scheppen van een basis voor beelden en teksten; maar tevens - en bovenal - moest ik door middel van het monument model geven aan het gehele Dam-plein; een opdracht dus, die vrij wat meer inhield en die aan het Dam-monument in de eerste plaats een stedebouwkundige betekenis verleende.

Al jaren lang hadden Raedecker en ik het er over gehad,

[p. 406]

dat het zo prettig zou zijn als we eens samen iets zouden kunnen maken. Raedecker had zich daarbij voorgesteld, dat ik b.v. ‘terrassen en zo’ zou ontwerpen en hij daarbij de beelden. Toen het Dam-monument aan de orde kwam, ontstond er zo'n gelegenheid tot samenwerking, en we hebben aan deze opgave jarenlang bij voortduring in de beste verstandhouding en met groot genoegen gewerkt.

De aanvang was, dat ik dus beginnen moest, een monument te concipiëren, dat de drager zou zijn van de beeldhouwwerken van Raedecker, benevens van een aantal teksten [‘gezegdes’ noemde Raedecker dat indertijd], terwijl ik mijn stedebouwkundige bedoelingen ten opzichte van het Dam-plein daarbij meteen en voorop in het oog moest houden. Deze bedoelingen van mij waren:

a. de Dam tot één groot plein te maken;

b. het monument met zijn onmiddellijk aansluitende omgeving van bestrating, treden, bijwerken, enz. een zodanige importantie te geven, dat de niet zeer geslaagde ombouwing van dit gedeelte van de Dam voor het oog overheerst zou worden en zoveel mogelijk weg zou vallen.

Op de Grebbe-berg had ik al geprobeerd om voor het Nationale Leger-monument, dat ik daar had moeten ontwerpen, een arrangement te vinden, waardoor ‘ruimte’ gesuggereerd zou worden. Ik heb daarom op de Grebbe-berg een soort ‘functioneel’ monument gemaakt, dat uit ‘losse’ onderdelen bestaat: sprekers-plaats, opstellingsgelegenheid voor soldaten, zitmogelijkheden, herdenkingselementen aan beide zijden van de weg, enz. Een en ander zodanig gedistribueerd, dat er op georganiseerde en redelijke wijze tussendoor gemarcheerd zou kunnen worden met bijna altijd de blik op de graven der gevallen strijders. Ook was opzet, het aantreden en wegtrekken van de troepen zo waardig en ordelijk mogelijk te doen verlopen.

Op deze wijze zijn ontstaan: een ingangspartij met twee leeuwen en een kruis, een soort pleintje [voor de sprekers], een vrijstaande ‘toren’ met luidklok, trappen, een gebogen wand, enz. De gebogen wand geeft richting aan het verkeer, gedurende de plechtigheid en is een der hulpmiddelen, die meehelpen ‘ruimte’ te scheppen. De natuurlijke ruimte ter

[p. 407]

plaatse was niet groot: ik deelde deze daarom in en kon ze dusdoende estetisch voor het oog aanzienlijk royaler doen verschijnen.

Omdat ik op de Dam óók te worstelen had met het probleem van een betrekkelijk kleine ruimte, die ik groter moest laten schijnen om tot één geheel met de eigenlijke, grote Dam te komen, heb ik ook hier hetzelfde procédé toegepast: de natuurlijke ruimte gedeeld en de daarvoor nodige objecten zodanig breeduit estetisch gegroepeerd, dat er voor het oog een belangrijke uitbreiding van de ruimte ontstond. Men vindt bij het Dam-monument daarvoor betrekkelijk dezelfde elementen of motieven terug, die ik op de Grebbe gebruikte. Op de Grebbe draait een los-staande gebogen wand om de ‘luid-toren’; op de Dam draait de gebogen z.g. ‘urnenwand’ los om de pyloon. Op deze urnenwand staat dan de tekst van Roland Holst en in deze wand bevinden zich, zoals bekend, de urnen. Als bindend element van de onderdelen heb ik in dit geval [op de Grebbe-berg doet dit het sprekers-pleintje, de z.g. ‘Aula’] brede cirkelvormige treden gemaakt, waarop en waardoor alles een vaste plaats verkrijgt in het geheel, terwijl het verband toch weer zó los is, dat de ruimte er vrijelijk tussendoor kan blijven spelen.

Deze treden zijn in oorsprong ontstaan uit mijn wens om ‘geestelijk’ een scheiding te maken tussen normaal Damterrein en tussen Dam-terrein, dat vooral betrekking op het monument heeft. Wel lag het in mijn bedoeling om het monument volledig ‘op te nemen’ in het dagelijks bedrijf van de mensen [de bestrating is dezelfde als voor het overige Dam-terrein], maar het leek me vooral symbolisch van belang om een zekere terughouding te suggereren bij het naderen van het monument, zodat het contact niet ‘banaal’ zou worden. Uit dit oogmerk had ik aanvankelijk de pyloon gedacht, opgesteld op de top van een groot bol-segment, dat op het Dam-terrein zou liggen en dat in het midden één meter boven het normale Dam-terrein uit zou komen. Uit practische overwegingen heb ik er toen de brede treden van gemaakt, die trouwens visueel ook pakkender meedoen dan het segment gedaan zou hebben. En die ‘uitbreidend’ wer-

[p. 408]

ken! ‘Uitbreidend’ werken ook de beide leeuwen, die verderop staan.

De pyloon, die ik hierbij moest ontwerpen, diende allereerst mee te helpen om de ‘ruimte’ van de totaal-Dam te bepalen. Vervolgens moest deze pyloon de conceptie opnemen van de beeld-symboliek, die Raedecker via de groepering van zijn beelden en beeldgroepen al van de aanvang af in het hoofd had.

Het complex van beeldhouwwerken bestaat uit:

a.	een groot reliëf [de ellende];
b.	2 verzetsbeelden;
c.	1 vredesbeeld,

later uitgebreid met enige klagende honden en duiven, die de zoon van John, Noeki Raedecker, prachtig ontworpen en uitgevoerd heeft.

Het was een der grootste puzzles voor me om de pyloon passend te maken in de Dam-ruimte en om deze tegelijkertijd een vorm te geven, die op behoorlijke en redelijke wijze drager zou zijn van de verschillende beeldhouwwerken, die onderling zo nauw en zo nauwkeurig verband met elkaar hebben.

Men heeft wel eens bezwaar gemaakt tegen deze manier van werken door twee personen, als zijnde ‘niet innig genoeg samengegroeid’, niet voldoende een éénheid. Hiermee ben ik het niet eens.

Om te beginnen zou ik zelf vast willen stellen, dat twee mensen nimmer zó gelijkgericht kunnen werken, denken en ‘zien’, dat ooit een éénheid verkregen kan worden, zó groot, als het geval is wanneer één mens alles alleen doet. Voor een stuk architectuur verwerp ik dit procédé dan ook onherroepelijk als het op een krachtig expressief resultaat aankomt. Bij de samenwerking van een architect met een vrij kunstenaar, in casu een beeldhouwer, ligt het geval echter anders. Het gaat dan om het vinden van een résultante van twee verschillende uitingswijzen: die van de spanningen van het bouwen en het beeldhouwen. Men moet dan tot een samenwerking komen, waarbij verschillend geaarde en gerichte geestelijke potenties in één bedding geleid worden: een probleem bij uitstek op dit ogenblik, nu de

[p. 409]

samenwerking van architectuur en vrij beeldende kunsten weer meer en meer aan de orde wordt gesteld. Het is dan dus nodig, te trachten deze potenties elkaar zodanig te laten doordringen en aanvullen, dat er - als bij de ontmoeting van man en vrouw - een kind geboren wordt, dat wel vele eigenschappen heeft van vader en moeder, maar dat niettemin toch een zelfstandige persoonlijkheid heeft.

Op deze manier heeft, naar ik meen, het Dam-monument een eigen karakter verkregen.

Het werk van Raedecker was als regel verdroomd, beweeglijk van oppervlakte, dikwijls levendig van houding [al ontbrak, als uitzondering, ook niet het strakke ingehouden werk]. Hij was in zijn werk eerder lyrisch, dan episch: meer kamer-muziek dan orkest [al wist hij in een plafond voor de Nieuw Amsterdam forse snaren aan te slaan].

Mij ligt meer de liefde voor een grote, min of meer gladde en geperfectioneerde vorm. Ik heb een drang naar het abstracte, met tegelijkertijd een grote behoefte aan helderheid bovendien.

Raedecker en ik meenden, dat juist door deze tegenstelling in onze manier van beschouwing een contrast te scheppen zou zijn in het monument [strakheid van wand en pyloon, ook van leeuwenbasementen, treden, enz. tegenover de directer en levendiger ontroering en beweging van het beeldhouwwerk], waardoor een soort van uitdrukking zou kunnen ontstaan, die fascinerender zou zijn dan wanneer een éénheid uit gelijksoortigheid zou zijn nagestreefd. Rijker ook; vooral nog door een tamelijk losse opstelling van de beelden.

De kritiek beweert:

Het Zadkine-monument in Rotterdam is van één grote éénheid, omdat het door één persoon gemaakt is.

Het Dam-monument is niet zulk een éénheid, omdat twee personen het samen maakten.

Hiertegen maak ik bezwaar, omdat bij het Dam-monument twee soorten van kunstuiting in elkaar grijpen en een vergelijking dus niet mogelijk is.

Het contrast: beeldhouwkunst-bouwkunst is in het Dammonument bewust toegepast als basis voor één-wording.

[p. 410]

Wie het monument met toegewijde aandacht bekijkt, kan deze contrastwerking ondergaan als een positief voordeel, niet als een negatief tekort. Het verkrijgt er meer inhoud door.

Het zou prettig zijn als deze uiteenzetting er ook toe bij kon dragen, enigszins verhelderend te werken ten opzichte van het probleem van de samenwerking in de beeldende kunst: een probleem, dat alleszins waard is, dat men er zich meer in gaat verdiepen.