Maatstaf. Jaargang 4

[p. 310]

Marie Cremers
Herinneringen aan Martha van Vloten

Toen ik met haar kennismaakte, was zij nog Martha van Eeden, de zuster van Kitty, die met Verweij getrouwd was, en van Betsy, de vrouw van Witsen.

De schilder Roland Holst introduceerde mij bij de Verweij's in Noordwijk en iets later bij de Van Eedens, wat in 1896 moet zijn geweest. Ik kende toen in Bussum al Jan Veth, van wien ik les had en vluchtig den jongen Gorter.

Toen wij van Amsterdam naar Bussum verhuisden [ik had haar al bij Verweij ontmoet als ik daar logeerde en bij haar moeder er in de buurt], leerde ik Martha eerst goed kennen en het werd tusschen ons een warme vriendschap.

Zij was wars van alle publiciteit en ‘aan den weg timmeren’ en zou waarschijnlijk geprotesteerd hebben tegen het uitgeven van deze herinneringen: ze was van een bescheiden voornaamheid, klein, zwart, met tintelende bruine oogen, die toch zeer zacht waren, een ietwat donkere stem en een waas van een snorretje, dat haar zigeunerachtig uiterlijk verlevendigde. Er is een bizonder mooi geschilderd portret van haar door Jan Veth uit zijn jongen tijd, dat aan donkere violen doet denken. Zij was toen nog niet lang met van Eeden getrouwd.

De van Eedens woonden op ‘De Lelie’, een mooi, eigenaardig en landelijk wit huis, wat diep-in tusschen dennen en andere boomen, aan den N. 's-Gravelandschen weg gelegen en door den begaafden architect Bauer gebouwd. Achter hun domein, dat zoo goed als niet was aangelegd, keek men op de Meent en stukjes glinsterend water, waar vreedzaam koeien graasden en waar ook een terrein voor wedrennen was, waar wij bij zoo'n gelegenheid vanuit de bovenramen tusschen de dennen door, naar keken.

Hans en Paul waren toen nog kleine jongens. Ergens hing een charmant schetsje van Hans, toen nog een baby, door Witsen op een servet geteekend, daaruit geknipt en van een passepartout voorzien. Het huis was trouwens vol kunst

[p. 311]

van hun vrienden-artiesten en in de ruime groote huiskamer met gedempt licht, want met glas-in-lood ramen aan de serre grenzend, stonden prachtige blanc de Chine beeldjes en mooie vaasjes, door Borel van zijn Oostersche reizen meegebracht, en allerlei amusante kleinigheden op den rand van de houten lambriseering. Op de eikenhouten balpoottafel in het midden van de kamer, zonder kleed, prijkte altijd een ouderwetsche flacon eau de cologne op een vierkant lapje van fijne kralen met een bloemenpatroon. Martha kon prachtige boeketten maken, soms wild en gekweekt door elkaar.

Deze rustige kamer had een groote schouw met bankjes eromheen en ‘de Zaaier’ van van Gogh [naar Millet] erboven; op die bankjes kon je prettig bij den haard zitten lezen. Ernaast, met een deur verbonden, was de kleinere lichte eetkamer, uitkomend op den tuin. Deze was geplaveid met kleine keitjes; een stam aan den muur spreidde er zijn ranken en druiven aan de zoldering. Er waren veel planten; ik herinner mij veel doorgeschoten geraniums. Je keek uit op een open stukje tuin tusschen de boomen en in het midden een vijvertje met veel bloeiend gegroei er omheen. Martha zat er 's middags achter haar theeblad als een gezellig vogeltje. Het was er een stil paradijs.

Zij en ik scheelden zeventien jaar, maar zij was tot haar dood iemand ‘zonder leeftijd’. ‘Noem me maar bij mijn naam’, zei ze, ‘anders voel ik mij zoo oud’. Het was een gastvrij oord voor een grooten vriendenkring. In dien tijd beleefde de kolonie Walden haar kortstondigen bloei en de hutten lagen dicht om ‘De Lelie’ heen. Van veel patiënten en zonderlingen uit de kolonie wist Martha het vertrouwen te winnen en zij konden hun hart uitstorten bij haar, die zonder vooroordelen was en een bizondere intuïtie had voor de nooden van anderen, maar ook ieders vreugde wist te deelen. - Zij speelde piano en zong, ook in het koor van Schoonderbeek in de oude Naardensche Kerk, en was zeer belezen.

Ik liep vrij bij haar in en uit; kwam ik haar ongelegen, dan praatten we eerst een beetje; al gauw stond ze op en vroeg: ‘Wil je een bloemetje?’, en dan leidde ze mij, een

[p. 312]

tuiltje plukkend, zoetjesaan naar het hek. Wij maakten lange wandelingen. Eens deed ik haar onderweg een nogal indringend verhaal en toen we op een bankje zaten, zuchtte ze: ‘Wat een zwaar gesprek in zoo'n mooie omgeving!’ Ze was nooit ‘beleefd’, maar uitte haar ontstemmingen altijd openhartig en haast onpersoonlijk en je nam ze dan ook rustig ad notum. - Eens heb ik haar een regenscherm zien opsteken toen ze iemand tegenkwam, dien ze niet wenschte te groeten; zooiets deed ze nuchter en zonder haat.

Ook alleen wandelde ze uren, meestal in het Spanders-woud, dat niet als zoo heel veilig bekend stond. Eens, tegen donker, verschenen op een kruispunt, ieder uit een andere richting, vier verdachte individuen. ‘Ik vroeg maar hoe laat het was’, vertelde ze daarna. De mannen zeiden het haar en namen verder geen notitie. Gelukkig zag ze er in haar cape gehuld als een zwerfster uit; ‘maar ik was doodmoe toen ik thuiskwam’.

Eens toen ze weer in den Haag ging logeeren bij Mevrouw Simons-Mees, had zij voor die gelegenheid ‘een echt nette japon’ laten maken. Toen ze terug was, vertelde ze met groot pleizier, dat een dame op een theevisite tegen haar gezegd had: ‘Hè, Mevrouw, U ziet er net uit of U niet om uw kleeren geeft; wat is dat prettig!’.

Martha was een onafhankelijke natuur en ofschoon zeer gevoelig, niet demonstratief. Nooit zou het b.v. bij mij zijn opgekomen, haar een arm te geven; en als Lizzy Ansingh en ik elkaar bij ontmoeten of afscheid-nemen omhelsden, riep ze plagend: ‘Hoe dierbaar!’. Lizzy logeerde wel bij haar. Een uitstekend portret van van Eeden werd door haar geschilderd, maar dat was in lateren tijd.

Als er een wedren was, kwam Giza Ritschl, een groote Hongaarsche, voor het bovenraam meegenieten van het schouwspel en was dan zeer enthousiast. Ze dweepte met van Eeden en viel iedere beroemdheid om den hals. Nooit leerde ze goed Hollands, ofschoon ze gedichten uitgaf in een dun bundeltje, waarin het vers

‘Tot mijn spijt
is hij nooit op tijd’

[p. 313]

bij ons beroemd werd. Ze was bevriend met den advocaat Jolles, ook een huisvriend op ‘De Lelie’, en schreef hem, toen ze ergens rustig buiten was: ‘Ik zit hier zoo heerlijk op mijn stilletje’.

Martha's gedienstige, Betje Wortel, was ook een persoon van gewicht, zeer rechtop, met rossig haar, groote blauwe oogen en een plechtig-brouwende stem. Ze was lid van een liefhebberij-tooneel en speelde daarin voor gravin. Het spijt mij nòg, dat ik gemist heb dit mee te maken; Martha en gevolg gingen haar natuurlijk zien en spraken er nog lang over.

Toen haar moeder gestorven was, ging Martha niet zitten treuren, maar kwam ze mij vragen, met haar mee naar Deventer te gaan, waar zij haar jeugd had doorgebracht. Ze wilde een oude meid bezoeken en die een stoel van haar moeder aanbieden. Zij bezat de energie om eigen zorgen actief af te leiden; ik die de neiging heb, van molshoopen bergen te maken, heb dat altijd bewonderd. Ik maakte tegenwerpingen, omdat mijn plunje niet in orde was en de stootkant van mijn, toen lange, rokken, erg versleten, maar Martha vond het niets en zoo logeerde ik in Van Eedens kamer, die toen afwezig was. Voor dag en dauw vertrokken we, met valiezen gewapend, naar Amsterdam om daar op de boot te gaan, maar het bleek daarvoor nog te vroeg in den tijd, want bij den steiger gekomen was er geen boot te zien. Dan moesten we maar met den trein! We reisden 3e klas en Martha strekte zich uit op de houten bank, want wij waren de eenige reizigers. In Diepenveen aangekomen, zei ze: ‘Weet je wat zoo heerlijk is?: om de beurt aan iedere hand een valies dragen en dan de verlichting voelen als je ze omruilt’. En zoo sjouwden we lustig tot Deventer.

Van de visite aan de oude meid herinner ik mij niets -misschien was ik er niet bij - maar wel van de vele wandelingen, die wij naar door Martha geliefde oude plekken uit haar jeugd maakten waar zij nog precies de heggen wist waar viooltjes onder groeiden. Het was echt vroeg-voorjaarsweer met warme zon en kouden Noordenwind, zoodat ik, om beurten, mijn cape om mijn schouders droeg, of puffend om mijn heupen vastknoopte. Opeens liet de gehavende stootkant los; gelukkig was in de buurt een her-

[p. 314]

bergje, waar zigeuners zaten te dobbelen en de waardin mij van een pook van een naald en een klos garen, dik als paardehaar voorzag, waarmee ik de rok repareerde. Den dag vóor we de terugreis aanvaardden, kreeg ik uit een ouderwetschen winkel met veel goud om de ornamenten een Deventer koek mee naar huis. Dit was niet de eenige keer dat wij samen uitgingen. Als we er dringend behoefte aan hadden, trokken wij er op uit. Het zou te ver voeren, al die heerlijke uitstapjes te beschrijven, o.a. naar Katwijk, Assen en het prachtige Twente, waar we in Ootmarsum logeerden.

Na de scheiding van van Eeden schreef zij mij een kort briefje ‘...wij zijn beter als vrienden dan als echtgenoten -, verder spreek ik er liever niet over’. - In jonge domheid bracht ik haar eens over wat ‘men’ van haar zei. ‘Alles mogen ze van me zeggen’, antwoordde ze, ‘als ik het maar niet hoor’. Ze was volkomen onbaatzuchtig, trotseerde alle eventueel beklag door zich zeer verzorgd te kleeden [maar ze zag er altijd schilderachtig uit!] en de wereld een vroolijk gezicht te toonen. Uit dien tijd dateert het fleurige kleine schilderij van Lizzy Ansingh in den witten mantel met de O.I. kers in het knoopsgat.

Martha had er een ondeugend pleizier in, te vertellen, dat haar vader atheïst was geweest, vooral bij haar Katholieke vrienden. - Bij de een of andere gelegenheid haalde ik de beroemde woorden van Goethe aan:

...
Du muszt herrschen und gewinnen
oder dienen und verlieren,
...
Ambosz oder Hammer sein.

‘Al die hamers!’, mompelde Martha.

Aan haar eenzame maaltijden lag altijd een boek naast haar en aan het ontbijt las ze Plato in het Grieksch.

Toen de oorlog kwam, kon ze het op ‘De Lelie’ niet meer warm krijgen en kwam ze dikwijls bij ons bij de kachel zitten. Eindelijk moest ze de geliefde omgeving verlaten om naar Noordwijk te verhuizen, waar ze zwierf van pension naar pension, maar waar ze de familie Verweij, waar ze een

[p. 315]

welkome verschijning was, in de buurt had. De hartelijke Verweij bezocht haar iederen Zondag om een praatje te maken.

En zoo werd de romantische ‘Lelie’ een herinnering en Bussum verloor een buitengewone vrouw, die in haar bescheidenheid groot was, intelligent en oorspronkelijk. Ik mis haar nog altijd.

A. Roland Holst schreef van haar:

Klein eeuwig oord waar in een kring van boomen
het water van de ziel werd waargenomen:
glanzende oase in deze woestenij,
waar wij, gedrevenen, konden bekomen.