Maatstaf. Jaargang 3

[p. 688]

S. Vestdijk
Deernis met de wegen

Onder de ontelbare wegen, trekkend over de aarde, zijn er maar weinige die met volledig recht levend genoemd kunnen worden. Misschien maar éen, en ook die niet meer. Iets dat leeft kan zichzelf tegemoettreden, zichzelf in de oogen schouwen: voor die zelfontmoeting, zeldzaam reeds bij de menschen, deugen de meeste wegen niet. Of moet ik zeggen: alle wegen? Bestaat er een wet, dat een weg zich niet met zichzelf mag bezighouden? Zelfs de schoolkinderen, dichter bij het leven toch dan de volwassenen, teekenen de wegen op hun kleine kaarten steeds van het eene punt naar het andere, nooit van twee punten tegelijk naar het midden toe. En een midden, altijd opnieuw gezocht, verzuimd of gevonden, moet er toch zijn.

De weg, waarover ik spreken wil, liep van een groote hoeve dwars door een boschje, dat in het herfsttij bont was van paddestoelen, vervolgens door weilanden met rijen knotwilgen naar een breede straatweg. Daar eindigde hij, hoewel men natuurlijk ook kon zeggen, dat hij er begon. De weg was niet tevreden met zijn bestaan. Niet zelden werd hij door het verlangen beslopen uitstapjes te ondernemen naar links of naar rechts, kortdurend een voetpad te worden naar de weilanden dwars door het kreupelhout, of naar het paddestoelenboschje, waar men zoo al geen paddestoelen, dan toch bloemen plukken kon, takjes afbreken of vogelnesten uithalen. Toen hij na zijn eerste jeugd hiervan de onmogelijkheid was gaan inzien, zette die andere begeerte zich in hem vast: een weg te blíjven, maar aan twee kanten tegelijk te beginnen en zoo zichzelf in het midden te ontmoeten. Te ontmoeten - en die ontmoeting tot iets innigs en glanzends te maken. Want daar, in het midden, waren twee kuilen, soms met water gevuld. Was het een heldere dag, dan zou hij zich in twee oogen kunnen spiegelen, twee hemelsblauwe oogen: zijn eigen oogen. Eerst dan zou hij weten, dat hij leefde, eerst dan zou hij kunnen zeggen: ik ben de

[p. 689]

weg, ik ben die ik ben, al ben ik maar een weg.

Ter wille van dit hooge doel zou hij enkele van kindsbeen af gevolgde gewoonten moeten overwinnen. Dat was niet gemakkelijk. Lang dacht hij hierover na. Het voorbeeld volgen van twee boeren, die elkaar tegemoetgingen, beloofde weinig, want - dit had hij in de loop der jaren opgemerkt - in verreweg de meeste gevallen liepen menschen elkaar niet wérkelijk tegemoet, zelfs niet wanneer zij een afspraak hadden, of blij waren elkaar te zien. Stonden zij tegenover elkaar, dan keken zij over elkaars schouder naar het vee of naar de wilgen, als om het landschap te bewijzen, dat zij eigenlijk niets met elkaar te maken hadden. Misschien zou men, om zichzelf tegemoet te kunnen gaan, zich eerst zoo ver mogelijk van zichzelf moeten verwijderen. Dat bracht gevaren met zich mee. Maar hij was vol hoop; in de herfst wilde hij het waagstuk ondernemen; dan waren de kuilen meestal plassen, geschikt voor het doel.

Het was een winderige dag. De wolken bedekten niet de geheele lucht, en bij de gedachte, dat hij zich met wat goed geluk zoo aanstonds in dat diepe hemelblauw zou kunnen spiegelen, liep een rilling van vreugde over zijn aarden huid. De rilling bracht hem in spanning; de spanning schonk hem de moed zich in tweeën te splitsen! Daarop begon hij van weerskanten terug te loopen, naar zichzelf toe te loopen, naar het midden toe. Dat ging veel langzamer dan hij had verwacht. Alles verzette zich tegen zijn voornemen: zijn angst, en de heele natuur, en zijn eigen natuur. Terwijl hij hijgend door het boschje schoof, poogden de takjes en dorre bladeren hem tegen te houden, de roode paddestoelen hem te bekoren, de witte, giftige hem te verwarren, en aan de andere kant, bij de straatweg, waar zijn andere helft bezig was, had hij tegenwind. Eindelijk kwam het midden in zicht, met de twee diepe, spiegelende kuilen. Zich tot het uiterste inspannend, wilde hij zich op de plassen werpen met de gedachte: nu ontmoet ik mijzelf, dit ben ikzelf, toen op het nog niet doorschreden gedeelte druppels begonnen te vallen. Voor de laagstaande zon trok een groote wolk. De plassen, toen hij ze bereikte, werden gegeeseld door felle regenstralen. Wie zou zich daarin kunnen spiegelen? Uitgeput en ontgoo-

[p. 690]

cheld liep hij nog een eind door zichzelf heen, maakte met zijn eene helft rechtsomkeert, en was weer de oude weg. De weg van altijd.

Daar de regenwolken dagenlang over de weilanden bleven trekken, besloot hij de onderneming uit te stellen tot het voorjaar. Dat was in April. Hij koos een goede dag uit. Zijn tweede poging werd niet alleen begunstigd door windstilte en een strakblauwe lucht, maar ook doordat langdurige plasregens de kuilen tot de rand toe hadden gevuld. Alles ging zooals het gaan moest; gestadig kwam hij vooruit, van twee kanten naar het midden toe, moedig vechtend tegen zijn eigen traagheid, angst en onwennigheid. Daar waren de kuilen. Maar opeens hoorde hij geratel achter zich, achter zich of voor zich; in elk geval kwam het geluid uit de richting van de straatweg. Aan die kant werd hij ook ingehaald; oudergewoonte boog hij zijn rug voor wat daar naderde: twee boerenpaarden dravend, een lompe wagen voorttrekkend met veel luidruchtig volk erin. Op de bok aan weerskanten van de koetsier zaten er twee op een trompet te blazen, elk een ander wijsje, de roode wangen bol en snaaksch. Achter hen ging het nog veel uitgelatener toe: aangevoerd door een trekharmonica, liet zich daar een geheel orkestje hooren. Er waren ook vrouwen in roode omslagdoeken, van wie er éen haar zuigeling de borst gaf. Schril klonken de violen, de trompetten scheurden kapot wat zij aan geluid maar te pakken konden krijgen, en de bruid kon er niet gelukkiger uitzien dan zij deed. Oorijzers schoten stralen in de zon. Oude, gerimpelde boeren wiegden listig en tevreden op wat nog maat mocht heeten in die veelsoortige muziek. Daar dook de wagen krakend omlaag; er werd gevloekt en gelachen; even later verdween de bruiloft op wielen in de richting van de hoeve. De weg had nog kracht overgehouden voor zijn laatste stap. Maar toen hij bij de kuilen kwam, bleek al het water er door de wielen uitgestooten te zijn. Zij waren nog maar gevuld met een gele, slijkerige massa, alsof er eieren in waren geklutst.

Na deze tweede mislukking nam hij zich voor beter op de menschen te gaan letten. Was er ook niets van hen te leeren, hij kon zich althans hoeden voor hun inmenging. Zoo was

[p. 691]

bijvoorbeeld denkbaar, dat de volgende keer juist op het beslissende oogenblik een boer, of de postbode, zijn schaduw in de plassen wierp. In zekere zin was hij aan deze stoornissen weerloos uitgeleverd: zooals de meeste wegen was hij tamelijk bijziende, gevolg van jarenlang staren op steentjes en modderkluiten, zoodat hij de menschen niet uit de verte kon zien aankomen.

Na eenig nadenken vond hij een oplossing. Als tijdstip voor zijn derde poging bestemde hij de vroege uren van de dag. In de zomer zouden er dan wel geen boeren op pad zijn, en de melkknechts uit zijn buurt liepen altijd dadelijk de weide in. Dus wachtte hij op een regennacht, die in een mooie, heldere ochtend overging, en maakte een aanvang met de bezwaarlijke tocht. In het boschje ontwaakten de vogels; alles was nat van dauw; achter hem - maar ook vóor hem - kwam de zon reeds op. Niet alleen van angst, ook van blijdschap voelde hij zich duizelig worden. Zelfs de weerstand, die hij ondervond, was een genot. Twee blauwe poorten schenen zich te openen onder het half bezwijmde fluiten van een hooge leeuwerik. Hij bukte zich; zijn eene helft, die langs het boschje gekomen was, blikte van nabij in de blauwe afgrond; popelend wilde hij zich aan de verrukkingen der zelfbeschouwing overgeven; toen werd hij, aan de andere kant, zoo hevig verblind door het in de beide plassen weerkaatsende zonlicht, dat het hem te moede was alsof hij uiteengerukt werd tot twee bestanddeelen. die niet eens meer de naam helften verdienden. Hij zag scheel; zijn ziel zag scheel; dit mocht geen seconde langer duren, of hij zou te gronde gaan. Dit was geen spiegelen meer, het was moord. Uitzinnig van schrik liep hij door zich zelf heen, en hij was weer een geheel, een ding met éen richting. Drie maal mislukt, - alleen met zijn verstand wist hij, dat de vierde maal hem nog een kans zou kunnen bieden. Het heelal had zich tegen hem verklaard: wie zichzelf wilde leeren kennen kreeg van de zon een stomp op het oog.

Een miskraam van een der boerinnen, enkele dagen na de bruiloft, werd aan de schok van de wagen toegeschreven, en de burgemeester stuurde arbeiders om de kuilen met puin dicht te gooien. Kort daarop werd de weg begrint, een half

[p. 692]

jaar later in het midden beklinkerd. Zoo werd hij weer een weg zooals men die kent en op de scholen leert, een weg als alle wegen op aarde. Hij liep van de hoeve naar de straatweg, of van de straatweg naar de hoeve; tenslotte, in de uiterste nederigheid der dienstbaren, vergat hij, hier ooit onder geleden te hebben.

1947-1955