Maatstaf. Jaargang 3

[p. 639]

Maurice Gilliams
Emile Verhaeren en de Vlamingen

bij de 100ste verjaring van zijn geboortedag op 21 Mei 1855

Het mag een voorrecht van buitengewone betekenis heten dat een klein land als het onze dichters van waarde telt als o.m. Guido Gezelle, Prosper van Langendonck, Karel van de Woestijne, Paul van Ostaijen onder de Nederlandsschrijvende Vlamingen en Emile Verhaeren, Maurice Maeterlinck, Charles van Lerberghe, Max Elskamp onder de Fransschrijvende Vlamingen van de laatste honderd jaar. Doch geen ander van onze landgenoten heeft als Emile Verhaeren zijn geboortegrond en de mensen die er wonen op zovelerlei manieren verheerlijkt.

Hij was een dichter in wiens oeuvre de speciale eigenschappen en gebreken van het intelligente en gevoelige individu zich deden gelden dat op het einde van de 19de eeuw een scheuring mee maakte tussen het versletene, het uitgediende van een burgerlijke levensmoraal enerzijds en de frisse levensidealen van de nieuwe tijd anderzijds. Door zijn temperament, door zijn lyrisch élan wist hij in zijn beste momenten aan het vaak provinciaal bestorvene van zijn omgeving een universeel gewicht te verlenen. Als geen ander onder de Vlaamse dichters heeft Verhaeren de sociale en andere verschijnselen in de maatschappij van zijn mannenjaren mede geleefd, er zijn klagende en aanklagende mistroostigheid of zijn hoopvolle en blijde verwachting over uitgezongen. Hij kon de wereld doen vergeten, dat hij van uit zijn kleine geboortedorp aan de Schelde zijn stem verhief. Dàt kon Verhaeren alleen, wellicht omdat zijn dichterlijke verbeelding geprikkeld werd door dingen en gebeurtenissen die naar het gevoel van de meeste indertijd moderne dichters totaal buiten de poëtische sfeer lagen.

In Emile Verhaeren's jeugd, oppervlakkig waargenomen,

[p. 640]

zag alles er tamelijk rustig uit in de Vlaamse dorpjes en steedjes, alsof er geen politieke problemen of sociale noden van algemene betekenis bestonden. Doch niet alles in die verre dagen stemde tot optimisme; met geestelijke maatstaven gemeten, van uit een humaan standpunt gewikt en gewogen verkeerde niet alles in een toestand om er met onbezorgdheid van te genieten. Verhaeren behoorde tot het ras der grote intuïtieven, waar Prosper van Langendonck de wezenlijke dichters aan herkende. Hij onderging het klimaat van de sociale en intellectuele spanningen met de volheid van zijn geweten. In grote steden als Antwerpen en Gent - onder de diamant- en tabakbewerkers, de typografen en havenarbeiders, onder de katoenspinners en -wevers - waren slapende krachten van betekenis ontwaakt, en met vertraging op het platteland kwamen de dagloners tot het besef, dat men als slavend mens op mensonterende wijze te kort werd gedaan. Er rezen sociale conflicten; de voorbereiding was aan de gang om de versuffende macht van het oude sociale bestel te breken en een jonge maatschappelijke rechtvaardigheid, langzaam maar zeker, in het leven te roepen. Edward Anseele, de leider van het Gentse proletariaat, was Verhaeren's generatiegenoot. Doch hoe verschillend van elkaar was hun persoonlijkheid en hoe geheel anders had hun menselijke vorming zich voltrokken. Anseele, een self made man, sprak de taal van het volk en werd gehoord en verstaan; zijn goede, deftige school was het leven. Verhaeren werd geestelijk gevormd door het verfranste onderwijs, dat ook Vlamingen als Albrecht Rodenbach, Pol de Mont, Prosper van Langendonck genoten hadden en dat, een weinig later, August Vermeylen en Karel van de Woestijne zouden te genieten krijgen. Na de college-, de seminarie- of athenaeumjaren hebben de wegen die zij zouden bewandelen zich gescheiden. Verhaeren, Maeterlinck, Van Lerberghe, Elskamp schreven Franse verzen; Rodenbach, De Mont, Van Langendonck schreven hun gedichten in het Nederlands. Op het eerste gezicht schijnt die splitsing een gewone, persoonlijke zaak; in de grond is ze echter een tragische quaestie waaruit blijkt, dat onze landgenoten zich in twee grote groepen verdeelden en die groepen waren dan nog in zo-

[p. 641]

veel kleine en kleinere kampen onderverdeeld. Want Vlamingen als ze waren, door geboorte en wezen, was het niet enkel het onderwijs in het Frans dat ze van hun volk vervreemdde, het was de geest waarin dit onderwijs gegeven werd. Zonder gevaar te lopen van misbegrepen of afgekeurd te worden, mogen we, terugblikkend, het onderwijs in die reeds verre jaren globaal uitgedrukt een klasse- of standenonderwijs noemen. Immers, een verplicht onderwijs voor allen bestond nog niet, en er is niet veel logika toe nodig om vast te stellen, dat studiën aan college of hogeschool de maatschappelijke stand van de student meestal bepaalde.

Bij de Nederlandsschrijvende Vlamingen deed zich een even pijnlijke situatie voor als bij de Fransschrijvende Vlamingen. Aan de ene zijde schoolden ze saam in een tactisch bezadigd of in een verbitterd flamingantisme; aan de andere zijde bevonden zich de z.g. déracinés, dat waren zij die ‘op hun Vlaamse tong, op hun Vlaamse denkgewoonte, een Latijnse cultuur geënt droegen waardoor ze’, zoals Karel van de Woestijne het uitdrukte, ‘weifelende dubbel-naturen werden’.

Het mag verbazing wekken, dat de naam en de figuur van een politicus als Edward Anseele in een betoog over een dichter betrokken wordt en men kan zich afvragen met welke bedoelingen dit geschiedt. Ik hoop die vraag in het kort te beantwoorden. In het hier behandelde geval interesseert me geenszins het is gelijk welke politieke gezindheid; ik stel een biologisch, een phaenomenaal geval vast. Anseele wekte een weerklank als hij zich in zijn bar en kruimig Gents dialect tot het volk richtte; hij trof de aloude, gekneusde ziel van de arbeidersstand en dit wonder geschiedde niet zozeer door middel van een hoopgevend of veel belovend politiek programma; het wonder geschiedde door middel van de taal, door haar klank en haar rhythmus, die de levensbewogenheid activeert, intensificeert in de mens die in bepaalde omstandigheden zijn moedertaal hoort spreken, kloek en gedurfd, van uit een gewetensvolle oprechtheid.

Geen Vlaams dichter was zo anecdotisch aangelegd, zo rhetorisch van gebaar als Emile Verhaeren; geen verhief zo luid zijn stem; doch geen bezat de flair om zoals hij

[p. 642]

Europa te verbazen en, vóór 1914, in de Germaanse landen een vriendelijke en begrijpende bewondering voor zijn lyriek te oogsten.

Voor de meeste dichters komt het er echter niet op aan de wereld te verbazen; het komt er op aan een natuurlijk klankbord, een natuurlijke resonantie te wekken, waar ze zonder die weerklank het onbehaaglijk gevoel zouden krijgen dat ze hun verzen in het zand van de woestijn geschreven hebben. De Hollandse dichter Hendrik Marsman heeft het zo duidelijk, zo aangrijpend gezegd:

Volk, ik ga zinken als mijn lied niet klinkt;
ik moet verdrogen als gij mij niet drinkt;
verzwelg mij, smeek ik - maar zij drinken niet;
wees mijn klankbodem, maar zij klinken niet.

Als dichters waren de Fransschrijvende Vlamingen van hun volk vervreemd; hun lied, naar het woord van Marsman, ‘klonk’ niet omdat het volk geen ‘klankbodem’ voor zijn dichters was. Ze gingen hun geestelijk huis elders bouwen of ze trachtten het te doen; hun woonplaats werd als een schuiloord voor de vluchteling. Want geen echt eigen tehuis kon het worden, vervuld met het lachen en schreien van verleden en toekomst. Deze dichters waren 's avonds bij het haardvuur gezeten en hun edel hart klopte van edele ontroeringen en gevoelens, doch het eigen volk zag ze niet zitten en het vernam hun hartslag niet. Ofschoon beroemde mannen ver over de grenzen van hun vaderland, werden ze arme eenzamen en op de drempel van hun woning strooiden ze kruimels voor de vogels.

En toch, zoals ik bij de aanvang deed opmerken, zijn wij Vlamingen een tragische figuur als Emile Verhaeren - tragisch voor hem én voor ons door de hier geschetste omstandigheden - dankbaarheid verschuldigd. Die dankbaarheid tekent zich af op de gigantische achtergrond van ons Vlaams bewustzijn. De tijden zijn voorbij, dat we de superieure individuen van ons ras met achterdocht afwezen omdat ze ons, door de schuld der omstandigheden, verlieten. Verhaeren heeft ons land bemind. Hij is geen afvallige van

[p. 643]

de Vlaamse stam; hij heeft de verkeerde omstandigheden niet gekozen, ze hebben hém gekozen en hij is hun prooi geworden. Het jonge Vlaanderen, nu het weer aanknoping vond met zijn oude traditie en zijn cultuur - wat maar mogelijk is geworden door een vruchtbaar Hoger Onderwijs in eigen taal - het jonge Vlaanderen laat een dichter als Emile Verhaeren niet los.

Toen de Vlaamse dichters van de expressionistische periode rond 1918 hun humanitaire gedichten schreven, werden ze vaak door de lyriek van Verhaeren gefascineerd. Want geen ander dichter onder de Fransschrijvende noch onder de Nederlandsschrijvende Vlamingen had als Verhaeren zijn dichterschap in het aanschijn van de maatschappelijke nood, van de humane kwetsuur en de humane solidariteit in Europa beleden. In 1918 bevonden we ons in een ontredderde wereld. Een ‘wijde wind van opstanding’, zoals Paul van Ostaijen het uitdrukte, kon ons uit het moeras der wanhoop redden. Whitman, Verhaeren, Tagore, Werfel, schenen de hefbomen om de toenmalige jeugd, die in de Nederlandse letteren debuteerde, moreel op te tillen. In de beste verzen van de hier vernoemde dichters lag een ‘innige heerlijkheid’ besloten. Verhaeren had in de werkelijkheid de energie der vertroosting gezocht en gevonden. En wat deden de Vlaamse jongeren anders dan die werkelijkheid leren beleven waarin hun vrije natuur zich kon ontplooien. Verhaeren was een van hun meesters.

Die schone waarheid moest ter gelegenheid van de honderdste verjaring van zijn geboortedag gezegd worden; ze is de uitdrukking van onze dankbaarheid jegens de dichter en tevens het bewijs, dat zijn kunst eindelijk in onze harten weerklank vond.