Maatstaf. Jaargang 3

[p. 256]

Annie Salomons
Herinneringen uit den ouden tijd

V.J.H. Leopold

Het merkwaardige aan Leopold's uiterlijk was, dat alles zo bizonder langgerekt aan hem was. Het was, alsof je hem in een in-de-lengte-deformerende spiegel zag, zoals ze die vroeger op de kermissen opstelden, tot uitbundig vermaak van de omstanders. Hij had een lang, smal gezicht, heel lange handen, lange voeten, lange tanden. Zijn gestalte was zo lang, dat hij altijd een beetje gebogen stond, omdat hij boven iedereen, met wie hij sprak, uitstak. Hij liep met lange, langzame stappen; zijn halsboord leek wel een manchet. Als hij met zijn twee medeleraren, beiden classici, beiden bachelor zoals hij, het Erasmiaans gymnasium uitkwam en de Blaak opslenterde, op weg naar hun stamtafel, dan deinde zijn fijne blonde hoofd met de kleine baard en de melancholieke dichterogen hoog boven de menigte uit.

Hij was nog jong, toen hij in Rotterdam leraar werd, een fijn, beminnelijk man, met een groot gevoel voor humor. Als hij in de eerste klas vertelde over Achilles en Agamemnon en de Trojaanse oorlog zat de jeugd muisstil naar zijn grappige verhalen te luisteren. Als hij den laatsten dag voor de grote vacantie naar oude traditie voorlas en daarvoor 'Ut mine Stromtid' van Fritz Reuter had uitgekozen, dan had hij zelf zoveel plezier om de grappen, dat zijn stem er onverstaanbaar door werd. [Ik heb hetzelfde meegemaakt bij een lezing van Chesterton, bien étonnés...] De hele klas lachte mee om zijn aanstekelijke pret, zonder nog te weten, wat eigenlijk de geestigheid was. Op schoolreisjes, waar hij nooit ontbrak, was hij de vrolijkste van de leraren, tegen de meisjesleerlingen van een charmante verlegenheid. Dat hij dichter was, deed in die jaren in onze belangstelling nog niet mee. Toen Anna Kan, de tante van den begaafden Wim, van school af zou gaan, schreef hij, op haar verzoek, een gedicht in haar poezie-album. De stemmen waren verdeeld, of dit vers het mooiste was, of dat van den wiskunde-leraar. Ik geloof, dat de laatste in onze appreciatie het won.

[p. *10]

Bij de reproducties:
De dichter P.C. Boutens in het eerste stadium van zijn ziekte - November 1942

[p. *11]

P.C. Boutens twee dagen voor zijn heengaan - 12 Maart 1943.
Naar tekeningen van Christiaan de Moor.

[p. 257]

Zijn dichterschap werd pas in den kring van onze aandacht getrokken, toen Johan de Meester in de Nieuwe Rotterdamsche Courant zijn vers op den dood van Paul Verlaine had overgenomen. Dat veroorzaakte veel opgewonden gepraat in de huiskamers. Men begreep er niets van, men vond het mal. Het is vreemd, dat de mensen zich altijd boos maken, als ze een gedicht niet begrijpen... Een ondernemende leerling vroeg, voordat de les begon, of hij het eens wilde uitleggen. Maar dat wilde hij niet.

Het was een stil vers, zoals al zijn werk, dat Boutens eens als ‘hoorbaar peinzen’ en ‘bijna zwijgen’ heeft gekarakteriseerd.

‘een man, die heeft zijn afgewende
leven stil voor zich heen gevoerd,
een povere maar een ontroerd
teedere’

We kunnen ons geen betere karakteristiek van Leopold zelf denken. Een ‘afgewend leven’, onopvallend en sober, maar van binnen heel intens ‘Verscholen, in geduld gehouden’, zoals het wezen van de Middeleeuwse madonna's, die hij zo graag in zijn gedichten bezong. Heel anders dan wat het luidruchtige bestaan van dezen gehaasten tijd ons opdist. En daarom juist zo weldadig, omdat we er ons plotseling op bezinnen, dat het zo stil óók kan.

In de hogere klassen werd Leopold zeer bemind en vereerd. Een enkelen bizonderen leerling onderscheidde hij met zijn persoonlijke vriendschap. Zoals Schmidt Degener, den lateren directeur van het museum Boymans en tenslotte hoofddirecteur van het Rijksmuseum in Amsterdam. In zijn gymnasiumtijd schreef hij gedichten en speelde Beethoven. Hij was op school maar een matige leerling, maar Leopold had de veelzijdige begaafdheid in hem herkend.

Ik heb zelf nooit het voorrecht gehad les van hem te krijgen, maar er was een tijd, dat op hetzelfde uur hij uit een lokaal van boven naar beneden ging en ik in de tegenovergestelde richting. We ontmoetten elkaar op de trap. Soms wisselden we alleen een groet; soms bleef hij staan met een tijdschrift in zijn hand, waarin hij me een artikel aanwees, dat

[p. 258]

ik eens moest lezen; soms gaf hij me een kaart voor een concert. Hij deed dat met een beminnelijke verlegenheid, niet als de leraar, die een onwetende wegwijs wil maken, maar op de manier van: ‘nu ben ik toch werkelijk benieuwd wat jij daarvan vindt’.

Toen mijn eerste verzenbundel verscheen, zond ik uit dankbaarheid hem een exemplaar ten geschenke. Er stonden trouwens verzen in, die aan hem waren opgedragen met zijn initialen er boven. Maar met dat cadeau bracht ik hem in een moeilijk parket. Die verzen kon hij onmogelijk mooi vinden. Zijn ingetogen, teruggetrokken, klassieke geest kon geen waardering voelen voor de uitbundige onevenwichtigheid van deze ‘jongejuffrouw, die met loshangende haren door de tijdschriften ravotte’, zoals Carel Scharten het geestig had gequalificeerd. Leopold schreef me, dat hij de jonge dichters slecht kon volgen. Ik had begrip en onderscheidingsvermogen genoeg om te begrijpen, dat in casu de schuld bij de jeugdige auteur lag.

Ook Anthonie Donker is Leopold's leerling geweest, een kwart eeuw later, en zijn zuivere, klare gedicht zal den leermeester zeker nader hebben gestaan. Donkersloot volgde toen een wekelijksen cursus, dien ik in Rotterdam aan de Volksuniversiteit gaf, waarbij ik ook het werk van Leopold behandelde. Elke week gaf Leopold den ochtend na den cursus den knaap een vriendelijk knikje en zei: ‘Nee, jou zal ik geen beurt geven, je zult niet veel geprepareerd hebben. Jij hebt gisteravond iets moois gehoord’. Toen eindelijk de verzen van hem zelf op het programma stonden [ik weet nog, hoe gespannen de stilte in die zaal van vierhonderd mensen was, toen de broze woorden van ‘O, als ik dood zal, dood zal zijn...’ klonken] vroeg hij den ochtend erna voorzichtig: ‘En...heeft ze gisteravond...?’ ‘Ja meneer’, en Donkersloot, die zich grondig op deze vraag geprepareerd had, wilde onmiddellijk een uitvoerig verslag gaan uitbrengen: ‘Ze heeft...’ maar Leopold hief bezwerend zijn lange hand ‘nee...ga maar weer zitten’.

Toen zijn doofheid erger en erger werd, versomberde zijn leven. Hij vond het niet zo erg, dat ze in de lagere klassen

[p. 259]

‘diergaardetje’ speelden onder zijn lessen, want van al dat gebrul en gejank drong maar weinig tot hem door en niemand had de bedóeling hem te plagen; - maar hij werd hoe langer hoe meer van zijn medemensen afgesloten en de innerlijke eenzaamheid, die toch al het deel is der overgevoeligen werd nu nog door een uiterlijke eenzaamheid gecompleteerd. Ik zie nog den weemoedigen blik van zijn lichtblauwe ogen, een blik van eindeloze zachtheid en erbarmen, zoals we dien op schilderijen van Christus ontmoeten: ‘Der Menschheit ganzer Jammer faszt mich an’; maar later ook van innerlijke onzekerheid en gejaagdheid. Het maakte hem schichtig, dat hij de mensen niet verstond; hij begon ze te ontlopen; hij begon ze te verdenken.

Alleen op vriesdagen leefde zijn oude, beminnelijke zelf weer op; de strakke lucht bleek zijn gehoor te herstellen; hij werd weer de voorkomende, geestige kameraad van zijn eerste Rotterdamse jaren. Hij reed voortreffelijk met lange slagen; hij vroeg op de ijsclub al zijn meisjesleerlingen op het rijtje af om een baantje. Hij hoorde de muziek, hij hoorde de vrolijke stemmen; zijn eigen fijne, zachte stem vertelde onbekommerd van zijn leven en van zijn lectuur... Ik herinner me, dat hij me, onder het rijden, mijn mening over Nietzsche vroeg. Zou je geen mening over welken philosoof ter wereld hebben, als je achttien jaar bent, als je op een heerlijken, wintersen dag over het ijs glijdt en je partner met zijn ernstige blauwe ogen je verwachtend aankijkt, alsof hij nu de uitspraak verwachtte, waar hij zijn leven lang naar had gezocht? Ik gàf mijn mening zakelijk en definitief. Ineens verschoot er iets in zijn blik, alsof hij aan iets grappigs dacht. ‘Vindt u ook niet?’ vroeg ik al minder overtuigd. ‘Ik zou het niet kunnen zeggen’, antwoordde hij voorzichtig. ‘Ik heb niet alles van hem gelezen.’

Het was eigenlijk wreedaardig van hem, een kind zo in haar summierste kledingstuk te laten staan, maar zo meende hij het niet eens. Hij had de bescheidenheid van grote geesten en ook hun zachtheid in het beoordelen van anderen. Maar in den ijstijd bleef zijn gesprek meestal luchtig; zijn lange handen in wollen wanten hielden de meisjeshanden met rustige zekerheid vast. Je voelde je volkomen veilig bij hem;

[p. 260]

hij zou niet vallen. Het was heerlijk, als hij om nóg een baantje vroeg.

Als de vorst voorbij was, werd de poort weer gegrendeld: een doof, eenzaam en ergdenkend man.

Hij kwam nooit op vergaderingen van de vereniging van letterkundigen. Ik geloof, dat hij ook weinig contact met schrijvers had. Boutens is eens bij hem geweest om over de uitgave van zijn gedichten te spreken. Leopold zou daar waarschijnlijk zelf nooit moeite voor hebben gedaan; hij was niet eerzuchtig; hij wilde rust hebben om zich in zijn werk te kunnen verdiepen; zakelijke démarches lagen hem niet. En hier kwam hij juist in conflict met een kant van Boutens, dien ik nooit in zijn verdere wezen heb kunnen inpassen: Boutens vond geld wèl belangrijk; hij eiste wel stoffelijke beloning voor zijn geestelijke prestaties en liefst zo hoog mogelijk.

‘Die man sprak over geld’, zei Leopold met afkeer. ‘Hij wilde van de uitgave van mijn verzen een voordelig zaakje maken. Nu, toen heb ik me natuurlijk helemaal terug getrokken. Daar wilde ik niets mee te maken hebben.’

Met het gevolg, dat Boutens voor den eersten druk de verzen zelfstandig heeft uitgezocht en gerangschikt en van een mooie inleiding voorzien. Ik vermoed, dat hij er wèl aan verdiend heeft. Maar hij schreef: ‘Met het herlezen dezer verzen ben ik weken lang gelukkig geweest’. En dat was óók waar.

Tenslotte was Leopold door zijn doofheid geheel van de wereld afgesloten en toen werd hij bezeten door een argwaan, een kwaaddenkendheid, waar veel doven mee behept raken, maar die bij hem ziekelijke afmetingen aannamen. Hij zag overal vijanden; hij meende het slachtoffer te zijn van een infame samenzwering. Zijn nobele kop verloor de uitdrukking van tederen weemoed en werd samengetrokken in pijn. Van zijn wijsheid, zijn humor, zijn onbekommerd genieten was niets overgebleven.

Zo kwam de dood als een verlossing.