Maatstaf. Jaargang 3

[p. 1]

S. Carmiggelt
Stukjes schrijven

Een redacteur, die vraagt om ‘iets persoonlijks over je werk’, legt een zware taak op de schouders van iemand, die er elke dag anders over denkt. Voor een nuchtere toeschouwer lijkt iedere avond een stukje schrijven, in een krant, een beetje op steeds maar weer water gaan halen in een vergiet. Het is stellig een grote dwang - maar is het ook een klein graf? Niet voor iedereen, geloof ik.

Twintig jaar geleden ben ik in Den Haag met dit werk begonnen, omdat mijn hoofdredacteur het mij opdroeg - een reden, die in de journalistiek altijd toereikend is. Ik brandde los met een ijver, die mijn omgeving sterker verbaasde, dan mezelf. Want dagelijks schrijven was niets bijzonders voor me. Ik deed het al van mijn twaalfde jaar af. In mijn kinderjaren was even iets maken, voor het naar bed gaan, een vaste gewoonte, vergelijkbaar met tandenpoetsen. Ik vervaardigde een eindeloze stroom versjes over de zee, de lente, de storm en andere, moeilijk te vermijden onderwerpen van dichterlijke structuur. Er was er zelfs één bij op Leni Riefensthal, geschreven in 1928 evenwel, zodat ik er later niet voor gezuiverd hoefde te worden. Ook schimpte ik wel berijmd op onderwijskrachten, die mijn misnoegen hadden opgewekt, omdat zij mij tot gedisciplineerde inspanning wilden dwingen. Vaste werkuren, in daartoe bestemde bouwwerken, haatte ik namelijk al vroeg en groot is het aantal meewarige vertellingen, dat ik als jongen van veertien of vijftien schreef over oude, door regelmatige kantoorgang ten onder gebrachte mannen, die te laat hun mislukt leven bejammerden.

Daar ik van de kinderboeken, via Cornelie Noordwal, aan Heyermans verslingerd raakte, liet ik de grijsaards aanvankelijk ‘in wilde koortsstuiping neerturen op een zonbeplenst achterplat’, maar toen ik, als zestienjarige, op een voordrachtsochtend van Louis van Gasteren, kennis had gemaakt met Tsjechow, was het voorgoed uit met de stuiping en de plenzing en heetten mijn hoofdfiguren voortaan uit-

[p. 2]

sluitend nog Iwan Iwanowitsj of Serge Karin en spoedden zij zich, na het drinken van een glas kwas, per slede naar de rentmeester van het district S.

Elsschot, die mij vervolgens fascineerde, was er de oorzaak van, dat in mijn daarna geschreven proza ‘de man, na enig hoofdschudden, op de gang geraakte’.

Bijna al deze puberteitsuitingen waren diep somber, zoals dat op die leeftijd past. Luister maar eens naar dit fragment van uw vijftienjarige dienaar:

‘Er zijn mensen die zólang wachten op het geluk, dat zij op het laatst menen, in dit wachten het geluk te hebben gevonden. Zij slapen in. Hun aandacht verslapt en het beetje opmerkzaamheid en energie, dat zij nog bezitten, hebben zij nodig om een lange, moordend vervelende dag om te brengen. Alexander Berwitz was een van die mensen. Hij schreef, een oneindig aantal grauwe jaren lang, cijfers in dikke boeken onder elkaar en als er een boek vol was, wachtte hem een nieuw foliant. Als hij ooit idealen had gehad, waren die thans vastgekleefd aan de grote, dichtbeschreven bladzijden die hij telkens en telkens weer omsloeg. Zij zaten gevangen in de stoffige boekenkast van het kantoor en zelfs bij de jaarlijkse schoonmaak kwamen zij niet te voorschijn, omdat zij wel wisten dat ze in de atmosfeer van stof, inkt, boterhammen met kaas en glazen water uit het fonteintje in de gang toch zouden sterven. “Men is jong”, zo had Alexander Berwitz eens gezegd, terwijl hij bedachtzaam aan zijn sigaar trok, “om idealen te hebben en men wordt oud om ze te verliezen”. Misschien meende hij dat ook wel. Hij boog zich tenminste dadelijk weer over zijn boeken, zonder de bijval van zijn oudere collega's te willen zien. Het is namelijk een gewoonte van de mensen om bij hun mooiste daden en gezegden, geen hulde te willen ontvangen. Men noemt dit dikwijls bescheidenheid, doch er is een, niet zo verbreide mening, die zegt dat het juist het tegenovergestelde is.’

Dit zeer lamentabel aflopend verhaal werd, meen ik, opgenomen in de Haagse schoolkrant ‘De Schakelaar’, tot de redactie waarvan ik had weten toe te treden. Ik deelde deze eer met 23 andere jongens en meisjes - maar wat het schrijven betrof, was ik stellig een der ijverigsten. Het halve blad

[p. 3]

kladde ik, onder allerlei pseudoniemen vol. Ik publiceerde vernietigende filmcritieken, over Douglas Fairbanks en Anita Page, waarover leraren mij meesmuilend ter verantwoording riepen, schreef verzen in de stijl van Paul van Ostaijen en de kort afgebeten Links Richten-dichters, maar besteedde ook vele avonden aan het in elkaar zetten van verhaaltjes, bij oude cliché's, die ik op de drukkerij gevonden had. Het ‘vol maken’ van een blad, omdat het nu eenmaal op tijd verschijnen moet, kreeg me toen al te pakken - een onmisbare journalistieke begripsvernauwing, die mij nadien nooit meer is ontvallen.

Gelukkig maar - want wie innerlijk twijfelt aan het goed recht van een krant, om met zulk een vermoeiende regelmaat te verschijnen en copy te eisen, kan onmogelijk een dagelijkse rubriek volhouden. Ik ken verschillende geroutineerde, talentrijke schrijvers, die op zo'n redactie binnen het jaar ten onder zouden gaan, aan de frustratie van hun ware bedoelingen. Het phenomeen dagblad en de atmosfeer van de drukkerij, zeggen deze mensen niets. Zij moeten zichzelf geheel in ledige uren beleven, thuis, bij de roman. Bij mij ligt het, geloof ik, anders. Ik ga er van uit dat de journalist, letterkundig bezien, een voortdurende kleinste - kwaad - politiek voert, maar tracht er, binnen die duidelijke grenzen, toch wat van te maken. Dat kàn. Natuurlijk heeft Shaw gelijk, als hij zegt: ‘Dagelijkse journalistiek is onmogelijk.’ Maar wie uit het krantenvak voortkomt en de uitdaging van het dagblad aanneemt, leert de ‘schrijfplicht’ op den duur hanteren als een techniek, die hem niet verhindert, het kaf onder zijn koren tot het uiterste te beperken. De eeuwige staat van broedsheid, die het metier van hem vergt, wordt allengs het gegeven uitgangspunt van zijn bestaan, het raam, waarbinnen hij werken kan. Op de enquêteursvraag: ‘Waarom schrijft U eigenlijk?’, heb ik eens geantwoord: ‘Omdat een loopjongen het 's ochtends komt halen.’ Het was niet alléén een grap, die niets bewijst. Want voor bepaalde naturen is de dwang van de krant nu eenmaal het enige middel, om habituele luiheid en de zo ruim verspreide weerzin tegen het ‘gaan zitten om het op te schrijven’ te overwinnen.

[p. 4]

Ik ben er mij van bewust, tot dezulken te behoren. De krant is mijn slavendrijver. Als ik met tegenzin produceer, omdat ik te sterk ben afgeleid, vervloek ik de eeuwige geeuwhonger van de drukfabriek natuurlijk hartgrondig, en neem ik mezelf enige malen per etmaal voor, er mee op te houden. Maar ik ga tòch voort, omdat ik uit ervaring besef, dat deze schrijverij genoeg voor mij betekent, om mij, uit iedere down, weer op te werken naar het onvervangbaar geluk dat ontstaat, als je gelooft dat het ‘lekker gaat’.

De lezer heeft een prijzenswaardig geduld om langs deze kwalitatieve curve met mij mee te kronkelen. Geloof niet dat het publiek dom is. Dat is een sprookje, waarachter nonchalante lieden zich verschuilen. De smaak van krantenlezers is veel fijner ontwikkeld dan algemeen wordt beweerd - neem dat aan van iemand die wordt geteisterd door veel post. Die brieven zijn een verrassende cavalcade van menselijke eigenaardigheden. Maar vaak bevestigen zij mijn indruk, dat het zin heeft, mensen bij tijd en wijle aan het lachen te maken. Ik blijf dat zien als een toch wel aantrekkelijke taak. En ook als een oeverloos, gecompliceerd vak, waarvan ik de knepen nog maar zéér gedeeltelijk ken. Ze zó in de vingers te krijgen, dat ik wat minder vaak mis hoef te slaan, is een stoutmoedig plan, voor de uitvoering waarvan (schrijven is moeilijk) ik zowat tweehonderd jaar oud zal moeten worden. God geve het.