Maatstaf. Jaargang 2

[p. 175]

G. Sötemann
Het probleem der vertalingen

Wanneer men zich bezig wil houden met het probleem van de Nederlandse literatuur in vertaling, is het nuttig zich om te beginnen los te maken van abstract culturele overwegingen. Natuurlijk, wij zijn een klein volk met een zeer beperkt taalgebied en wij hebben een letterkunde die werkelijk niet van zo slecht gehalte is; het spreekt dus vanzelf dat wij het wenselijk, of zelfs noodzakelijk vinden dat onze stem in wijder kring gehoord wordt door vertaling van het beste dat wij bezitten, in de wereldtalen, liefst in het Engels.

Maar de uitgeverij is een bedrijf, zoal niet een bedrijf als elk ander, dan toch in elk geval één waarbij de ondernemer moet trachten in leven te blijven en bij voorkeur ook nog een redelijke winst te maken. Het is geen geheim dat bijvoorbeeld de Amerikaanse uitgever een oplage van 6.000 tot 10.000 exemplaren moet verkopen om uit zijn kosten te komen, een cijfer dat in Engeland niet bijzonder veel lager ligt. In de practijk lukt dit slechts in een fractie van de gevallen, zodat de zakenman voor zijn winst afhankelijk wordt van de zogenaamde afgeleide rechten, als herdrukken in een goedkopere reeks, filmrechten en dergelijke.

Wanneer men nu bedenkt dat in Amerika in het jaar 1952 in totaal 3178 titels (herdrukken inbegrepen) van de pers gekomen zijn die onder het begrip literatuur in de ruimste zin vallen en men vraagt zich af hoe klein het percentage is van de bestsellers, dan wordt het duidelijk dat de situatie niet eenvoudig is. Amerikaanse auteurs klagen er dan ook over dat, wanneer zij niet met een half of nog liever heel oog op de film gericht, schrijven, de kans op publicatie zienderogen afneemt, en zelfs griezelig klein wordt. Nu zal een uitgever in de hoop op een ontdekking, of zelfs uitsluitend uit prestige-overwegingen nog eerder bereid zijn geld te steken in een schrijver uit zijn eigen land dan in een vreemdeling. Het wordt dus een voor de hand liggende conclusie dat de buitenlander, die bovendien geen volledig manuscript kan

[p. 176]

overleggen doch op zijn best een excerpt, een heel geringe kans maakt. In de Verenigde Staten zijn dan ook in 1952 slechts 245 boeken er in geslaagd tot de trog door te dringen, dat wil zeggen nog geen acht procent van het totaal.

Wat nu zal de overweging zijn waarop een niet-Engels boek wordt aanvaard? Dat kan vrijwel alleen de kans op een verkoopsucces zijn. Het boek moet dus om te beginnen liefst een enorme oplage gehaald hebben in zijn land van herkomst, wil het zelfs maar in aanmerking komen voor nadere beschouwing. Ofwel, de schrijver moet een zodanige internationale reputatie bezitten dat men het op die grond aandurft. Een derde motief kan gevormd worden doordat het boek een beroep doet op elementaire, liefst primitieve menselijke gevoelens, of door nog andere factoren zoals het feit dat een bepaald genre films succes blijkt te hebben - waardoor men de speculatie op analoog gekleurde boeken uit hetzelfde land aandurft. Dit is naar mijn gevoelen de reden waarom de neo-realistische Italiaanse romans op het ogenblik in Amerika zo'n opgang maken, hoewel zij voor het grootste deel weinig intrinsieke mérites bezitten en nauwkeurig vallen onder het soort dat door Boutens werd afgedaan met de woorden: ‘Zo vervelend is het leven niet’. Nu staat daar één ding tegenover, namelijk het feit dat de fabrieken van paperbacks een bepaalde capaciteit hebben en dat zij op volle toeren moeten werken, willen er geen enorme verliezen geleden worden. Deze omstandigheid kan dan wel eens oorzaak worden van het opzuigen van een roman van goede qualiteit zonder overmatig film- of sex-appeal.

Is het echter niet veelzeggend dat, voorzover mij bekend is, auteurs als Kafka, Gide, Proust, Huxley, Joyce Cary, Thomas Mann, Alfred Döblin en tientallen anderen niet, of slechts bij uitzondering op de mass-market zijn verschenen? Dat berust zeer zeker niet uitsluitend op de weerspannigheid van de auteurs.

Als men dan ziet dat in het genoemde jaar één Nederlands boek als pocket is verschenen, te weten Anne Frank's Achterhuis en dat twee romans in normale edities zijn uitgekomen (Fabricius' The great ordeal en Gijsens Joachim), dan is dat geen verbazingwekkend verschijnsel.

[p. 177]

Nu liggen de verhoudingen niet overal zo slecht als in Amerika. De Engelse boekproductie is in de eerste,plaats groter van omvang: in totaal verschenen er in 1952 4951 literaire werken, inclusief herdrukken. Doch anderzijds is daar het aanbod van competent geschreven boeken nog veel groter dan in de Verenigde Staten, terwijl, naar men zegt, het Engelse publiek door zijn insulaire mentaliteit een veel grotere reserve heeft ten aanzien van buitenlandse auteurs. Dit blijkt - afgezien ervan of deze mening nu al dan niet op onjuiste vooronderstellingen berust - in elk geval ten duidelijkste uit het angstwekkend kleine aantal vertalingen: 197, dus vrijwel vier procent.

Voor men tot deze kleine groep doordringt, moet er dus wel iets gebeuren, vooral wanneer men bedenkt dat de helft à driekwart van deze 197 titels tot de literair volstrekt onbelangrijke categorieën behoort. Zodra men nu nog in aanmerking neemt dat ook het tweederangs Engelse boek als regel een goed en veelal boeiend verteld verhaal is, dan kan men zich voorstellen dat een buitenlandse roman die niet met het oog op de oplage wordt uitgebracht, een witte raaf moet zijn. De enkele voortreffelijke uitgeverijen die het hun plicht achten naar vermogen cultureel werk te verrichten, stellen, begrijpelijk genoeg, buitengewoon hoge eisen. Alleen Jan de Hartog is in 1952 in het Engels vertaald (Hollands Glorie). Nu zal men allicht snuiven dat dit boek dus in de hoop op de bestsellerij is vertaald. Het is niet onwaarschijnlijk, maar deze hoop is ongegrond gebleken. Een feit is echter, dat deze roman goede kritieken heeft gekregen in serieuze bladen. Men waardeerde de onbetwistbare vertelkunst van de Hartog....

Duitsland biedt een geheel ander aanzien. De eigen productie toont wel dat Hitler zijn werk grondig verricht heeft. Het niveau is gemiddeld vrij laag en men neemt dan ook in aanzienlijk hogere mate zijn toevlucht tot vertalingen. Van de 2679 titels waren er in 1952 maar liefst 797, of bijna dertig procent, vertaald, in overgrote meerderheid uit het Amerikaans en Engels. Een zeer klein - te klein - gedeelte was van Nederlandse oorsprong, namelijk twintig, doch daar-

[p. 178]

onder bevindt zich werk van Til Brugman, Coolen, Elsschot, Jef Last, Streuvels, van de Woestijne, van der Woude en.... Multatuli, naast de Hartog, Corsari en Timmermans. Van Vestdijk zijn naar ik meen intussen zes romans vertaald en Bordewijk is vertegenwoordigd met Karakter.

Zoals ik hierboven al heb aangeduid, zijn er naar ik meen twee overwegingen die een roman voor vertaling in aanmerking doen komen: de omstandigheid dat hij een boeiende geschiedenis geeft en de uitzonderlijke literaire betekenis van het werk. En wanneer men nagaat welke Nederlandse schrijvers er in de loop der jaren vertaald zijn, dan blijkt duidelijk dat de buitenlandse uitgevers zich daardoor hebben laten leiden, waarbij uiteraard de eerste factor zwaarder weegt dan de tweede, aangezien er meer geld in zit.

Wellicht zal het velen verbazen dat verreweg de meest vertaalde schrijver.... Conscience is. Er zijn complete edities, vaak meer dan eens zelfs, verschenen in het Frans, Duits en Engels. Het totale aantal loopt in de honderden. Maar ook Buysse, Streuvels, Claes en Timmermans slaan een goed figuur. In het Noorden treft men Bosboom-Toussaint, van Lennep, Multatuli, Huet en Beets aan onder de ouderen, de meesten overigens met vrij late jaartallen.

De man die onbetwistbaar onze grootste romancier is, Louis Couperus, is zeventig maal vertaald, waarachtig geen symptoom van miskenning. Van Schendel brengt het al met al ook tot een twintigtal, terwijl de enige toneelschrijver van betekenis, die wij hebben bezeten, Heijermans, zevenenveertig keer in vertaling is verschenen. Een figuur met veel internationale contacten als van Eeden is met ruim veertig vertalingen al evenmin slecht vertegenwoordigd. Daarnaast zijn er dan de - meer of minder bewonderenswaardige - vertellers, aangevoerd door Jo van Ammers-Kiiller (ruim tachtig) en daarna volgen Fabricius (vijftig), M.H. Székely-Lulofs (ruim dertig), Coolen (dertig) en Corsari en de Hartog.

Hoewel deze getallen nogal indrukwekkend zijn, en de situatie dus nogal eens te zwart wordt afgeschilderd, is er anderzijds inderdaad geen reden tot zelfgenoegzaamheid.

[p. 179]

Het feit, dat auteurs als Nescio - is die vertaalbaar? -, Slauerhoff, Clare Lennart, Helman en Belcampo, om er enkelen te noemen, nooit vertaald zijn, dat verscheidene anderen volkomen onvoldoende vertegenwoordigd zijn (Bordewijk!), geeft alle aanleiding om te streven naar verbetering. Het PEN-Centrum heeft een Commissie voor vertaalzaken ingesteld en ook van andere zijde wordt overwogen op welke wijze het vertalen van onze beste prozageschriften kan worden bevorderd. Deze pogingen zijn uiteraard zeer toe te juichen, doch zij dienen naar ik geloof ondernomen te worden op de grondslag van de realiteit en met inschakeling van goede buitenlandse uitgevers. Er dient een selectie gemaakt te worden van - niet noodzakelijk splinternieuwe - romans, die vanzelfsprekend van zeer goede qualiteit moeten zijn, doch die bovendien een uitgesproken eigen karakter of toon moeten bezitten, die voor het land dat er kennis mee maakt iets nieuws moeten zijn. Men moet daar niet kunnen zeggen: dat is iets in de geest van (vul maar in). Er zijn nogal wat Nederlandse romans die weliswaar vele goede eigenschappen bezitten, doch die in het opzicht van de beheersing der uitdrukkingsmiddelen uitgesproken te kort schieten. Het heeft eenvoudig geen zin daarmee bijvoorbeeld in Engeland aan te komen. Wanneer er gelden beschikbaar komen, laat men die dan besteden voor het maken van een kleine selectie boeken, bij voorkeur van auteurs met een redelijk omvangrijk oeuvre of van jonge auteurs die in hun eerste romans blijk hebben gegeven van uitzonderlijk talent - zij bestaan! -, laat men daarvan verzorgde, objectieve synopses maken, deze mèt een of twee hoofdstukken of flinke fragmenten zorgvuldig doen vertalen, en hiermee goede belangstellende uitgevers in het buitenland bewerken. Pogingen om op niet-commerciële gronden boeken vertaald te krijgen zijn ongelooflijk kostbaar en zij leveren bovendien weinig of geen resultaat op. Vertaalde romans moeten, volgens de gewoonten van het vreemde land verzorgd, door een te goeder naam en faam bekend staande uitgever daar gelanceerd worden als onderdeel van zijn eigen fonds, wil men enige kans op succes hebben. De regering zou voortreffelijk werk doen door voor het hier bedoelde werk subsidie ter beschikking te stellen,

[p. 180]

waarbij de hemel ons behoede voor zuilenpolitiek in de samenstelling van het selectie-comité. Zó rijk is onze literatuur weer niet dat men zich aan de geloofsovertuiging van de auteurs zou kunnen storen!

En ten slotte: laten wij de hand in eigen boezem steken. Wij, met onze internationale georiënteerdheid, hebben in 1952 maar liefst 429 vertalingen uitgegeven op een totaal van 921 ‘literaire’ titels, doch ondanks dit percentage van vijfenveertig, zijn tientallen belangrijke auteurs uit Engeland, Duitsland en Frankrijk - om van onbekende culturen maar niet te spreken - nog steeds niet vertaald. Waar zijn onze Proust, onze du Gard, onze Musil, onze Joyce enzovoorts enzovoorts? En laten wij ons er niet afmaken met het excuus dat wij dat alles wel in het oorspronkelijk lezen.