Maatstaf. Jaargang 2

[p. 102]

Antal Mar. Sivirsky
Imre Madách en zijn tragedie van de mens

Madách heeft geleefd in de felst bewogen tijd van de Hongaarse geschiedenis: van 1823 tot 1864. Als jong jurist was hij getuige van vergeefse pogingen om het Habsburgse absolutisme te liquideren; terwijl deze pogingen traag over de lange baan gingen, kwam 1848 als een explosie. De Hongaarse rebellie nam heroïeke afmetingen aan. Madách, ambtenaar van zijn provincie, was te zwak van gestel om er actief aan deel te nemen; hij verleende alleen schuilplaats aan een onderduiker, waarvoor hij in de dagen der wraak van het absolutisme met een jaar kerkerstraf moest boeten. Maar zijn levenslustige vrouw kon noch zijn gevangenschap noch de nationale rouw deren. Zij wenste door te gaan met het onbezorgde leven der landjonkers, met haar man en desnoods zónder hem. Toen dit uitdagend zonder hem en met een ander gebeurd was, was ook deze jarenlange strijd met een débâcle geëindigd ('54). Spoedig kondigde zijn zwak hart hem aan, dat ook de strijd voor het leven met een nederlaag moest eindigen. Als God deze bittere strijd op aarde niet beloonde, was het leven doelloos: de Schepper had er zich slechts over te schamen, en Lucifer kan lachen: alles wat de mens tot zijn eigen heil en voor de vooruitgang der wereld onderneemt, is tot mislukking gedoemd.

En er is geen ontkomen aan deze aarde. De Geest van de aarde, dat is de aantrekkingskracht van onze planeet, die de mens niet loslaat, is ook sterker dan Lucifer en acht zich sterker dan de menselijke geest. De aarde is voor de mens onvervangbaar en de mens is er aan verknocht, omdat er strijd en liefde heerst en omdat die strijd alleen zolang gevoerd kan worden als de mens de aarde raakt. Hij wil opstreven naar de hoogste kreitsen, maar de aarde trekt hem terug. Hij gruwt van aardse ellende, maar in de kosmos bevangt hem de vrees van de vreemdeling. Lucifer wil hem verstrooien, de Geest der aarde eist hem op. De mens balanceert tussen zijn en nietzijn, tussen lichaamzijn en zielzijn.

[p. 103]

Na de paradijsvloek is Adams bestaan dubieus geworden. Hij had de intuïtie geofferd voor het redelijke inzicht, dat door Lucifer was beloofd. Maar is er redelijk inzicht zonder de kennis van de toekomst? ‘L'homme c'est l'avenir’, zegt Sartre. Adam meent voor zijn zondeval deze blik op de toekomst van Lucifer te mogen eisen. En in een droombeeld voert Lucifer hem door zijn geschiedenis. Adam ziet zich achtereenvolgens in de incarnatie van Pharao, die geen geluk vindt in de tyrannie, als Miltiades, die het slachtoffer wordt van de democratie, als Sergiolus, die van het zingenot walgt en het Christendom omhelst, als Tancred, die in het Christendom teleurgesteld wordt, als Kepler, die om den brode zijn wetenschap prostitueert, terwijl zijn vrouw zich aan een ander vergooit, als Danton, wiens idealen op het schavot eindigen. Wanneer Adams ontgoochelde ik dan nog gezien heeft, dat het materialisme in zijn kapitalistische vorm in het Londen zijner dagen en in de communistische vorm in het phalanster van de toekomst het geluk ook niet waarborgen, walgt hij van de materie en hoort de lokstem van de kosmos. Dan slaat Lucifer toe en rukt hem los van de aarde.

Sedert Gerrit Achterberg in een veelvormige ‘eentonigheid’ de poging tot eenwording met de geliefde in het hiernamaals bezingt, is de kenner der Nederlandse dichtkunst vertrouwd met het probleem van de doorbraak der zijnsgrens. Nieuw is dit diep-menselijk verlangen allerminst. De mythe van Laodameia, waarin de nietzijnsgrens door haar gemaal Protesilaos wordt doorbroken, is gevolgd door visioenen van vele dichter-zieners. In zoverre is het dertiende tafereel van de Tragedie van de mens, waarin Lucifer Adam naar de ruimte wil voeren, niet nieuw. Het originele van Madách's vondst is, dat Adam zijns ondanks in de ruimte wordt gevoerd, terwijl het slechts zijn verlangen was geweest ‘bevrijd van de sintels in hogere sferen’ te geraken, een geestelijk verlangen dus, opgewekt door de teleurstelling in de materie. Madách bezigt een verrassende terminologie, die overeenkomt met die, welke gebruikelijk was bij de eerste pogingen om de geluidsgrens te doorbreken. De angst voor het beproeven-en-falen wordt beklemmender naarmate men de zijnsbarrière nadert.

[p. 104]

Het vermoeden van geheel andere wetten benauwt de geest bij het naderen van beide grenzen. In de Tragedie van de mens gelukt het Lucifer niet de mens over de zijnsgrens te voeren. De Geest der aarde verhindert dit; tot 's mensen geluk, want eenmaal buiten de aantrekking der aarde gekomen, zou Lucifer Adam losgelaten hebben, die dan, - en hier gebruikt Madách termen uit de ruimtevaart - eeuwig als planeet in de ruimte had moeten rondwentelen. Maar Lucifers toeleg is tot mislukking gedoemd; wegens wat Sartre noemt: ‘l'impossibilité de dépasser la subjectivité humaine’.

Is de idee van het doorbreken der zijnsgrens zoal niet nieuw, het verschilt in Madách's visioen wezenlijk van de mystieke doorbraak bij Hadewych en de mystici, maar ook van de mythische doorbraak, zoals we die bij Achterberg kennen. Bij dezen immers en ook bij Protesilaos wordt de poging ondernomen uit liefde: ze zou met een vereniging bekroond worden; in de Tragedie van de mens wordt de poging gedaan uit haat en er zou een eeuwige scheiding van èn hemel èn aarde volgen. Madách's visie is ook anders dan die van Byron in diens Cain. In Madách's tragedie wil Lucifer 's mensen onthechting aan de aarde voltrekken; hij wordt hierin verhinderd door de Geest der aarde; bij Byron wil Lucifer de mens aan de aarde hechten, maâr omdat ‘die een deel is van beider eeuwigheid’.

Op 17 Februari 1859 zette Madách de eerste letters van zijn tragedie op papier. In vijftien visioenen zag hij, en wij door hem, alle menselijke situaties, met de ogen van een profetische Hongaar, van rationeel-denkende katholiek.

Op 26 Maart 1860 was het werk gereed en hij achtte het de openbaarheid waard. Tevoren had hij slechts in jeugdige onbezonnenheid een gedichtenbundel gepubliceerd; van zijn overige werk wisten zijn vrienden nauwelijks iets af.