Maatstaf. Jaargang 1

[p. 790]

A.H. Nijhoff
Venus in ballingschap
[vervolg]

Als hij de klink van de deur licht om de keuken binnen te gaan voor het middagmaal, hoort hij voetstappen op het klinkerpad langs het huis.

‘Wie is daar?’ roept hij.

‘Goed volk.’

Hij laat de klink weer vallen. De stem die heeft geantwoord is van alle stemmen de stem die hij het meest haat. Breeduit voor de gesloten keukendeur, als om de toegang tot de keuken te verhinderen, wacht hij tot de stappen nader zijn gekomen en de jongen voor hem staat.

‘Wat kom je doen?’ vraagt hij nors.

‘Ik kom hier slapen’, antwoordt de jongen. De vader en de zoon zien elkaar aan.

‘Je bed staat in de kazerne’, zegt de vader.

‘Ik heb vierentwintig uur verlof’, antwoordt de jongen.

‘Vierentwintig uur om de paljas uit te hangen en de vrouwen in het dorp het hoofd op hol te maken’, antwoordt de vader.

Zijn stem trilt van drift maar de jongen barst ongegeneerd in lachen uit.

‘De vrouwen in het dorp zijn ganzen. Er is weinig nodig om hun het hoofd op hol te maken. De vrouwen hier in het dorp zijn niet veel gewend.’

‘Houd je dan bij de vrouwen die meer gewend zijn’, antwoordt de vader. ‘Het dorp kan het zonder je stellen. Ik heb je geschreven dat je je voortaan de moeite kunt besparen aan te kloppen aan het huis van je vader. Er wordt niet meer voor je open gedaan.’

‘Het is niet alleen het huis van mijn vader, het is ook het huis van mijn moeder.’

‘Je moeder leeft niet meer.’

‘Ze is in dit huis gestorven.’

‘Je draagt mijn naam en je maakt die naam te schande. Je loopt er bij als een schooier van het vreemdelingenlegioen.

[p. 791]

Schaam je je niet als soldaat rond te lopen met een open hemd en je tuniek onder je arm?’

‘Ik had het warm. En wat dan nog?’

‘Ze horen je op te sluiten.’

‘Haha.... (en opnieuw klatert de heldere lach van de jongen zorgeloos door de middagstilte), dat zouden ze wel willen. Maar ze kunnen me niets maken. Ik ben hier in mijn eigen huis.’

‘In het huis van je vader.’

‘En van mijn moeder’, antwoordt de jongen onverdroten. Langs zijn vader heen, licht hij de klink van de deur.

‘Wees maar niet bang dat ik zal blijven slapen. Er zijn zachtere bedden waar ik terecht kan. Het is een beleefdheidsbezoek. Ik kom kennis maken met de nieuwe huishoudster.’

‘Je kunt je beleefdheidsbezoeken achterwege laten’, antwoordt de vader grimmig. Maar de jongen heeft de keukendeur al opengeworpen. Met een blik naar binnen, zegt hij:

‘Het is de plicht van een zoon na te gaan of zijn oude vader wel goed wordt verzorgd.’

‘Ik ben mans genoeg om voor mezelf te zorgen.’

‘Des te beter’, antwoordt de jongen. ‘Maar het is ook de plicht van een zoon toe te zien op wat er in het huis van zijn moeder gebeurt. Het ruikt goed daar binnen. Ik geloof dat ik net op tijd ben gekomen. Het zou jammer zijn als het eten koud werd.’

De oude slikt het antwoord in. De deur staat wagenwijd open en Bella beijvert zich reeds een derde bord bij te schuiven. Zonder de jongen aan te zien stapt hij de keuken binnen en zet zich stilzwijgend aan tafel. Maar de gehate stem zwijgt niet.

‘Ik ben de zoon’, hoort hij de jongen zeggen. ‘Mijn naam is Leonard: Leo voor de buitenwereld; “de leeuw” voor mijn vrinden en Nardo voor mijn moeder. En wat is jouw naam?’ Bella antwoordt:

‘Mijn naam is Bella’.

‘Bella? (de naam klinkt als muziek in de mond van de jongen), een ongewone naam maar een naam die bij je past.’ En Bella antwoordt vlot:

‘Het is mijn doopnaam’.

[p. 792]

Haar stem klinkt speels. Hij durft niet opzien van zijn bord. Hij durft niet zien hoe ze bloost onder de blik van de jongen. Hij durft de ogen van zijn zoon niet te ontmoeten.

‘Sinds wanneer wordt er niet meer gebeden aan tafel?’ vraagt de jongen. Hij negeert de vraag maar zijn stilzwijgen legt de jongen geenszins het zwijgen op. Hij hoort hem zeggen:

‘Bella, mijn vader is van nature een godvruchtig man. Je moet hem niet verhinderen te bidden’.

Bella antwoordt niet. Ze is verlegen met het antwoord. Ze bloost. Maar niet omdat ze om het antwoord verlegen is. Ze bloost omdat de ogen van de jongen haar niet loslaten. Ze bloost en ze lacht. Niet om de woorden die hij spreekt maar omdat zijn ogen twinkelen, omdat zijn haar in dichte, donkere krullen op zijn voorhoofd ligt, omdat zijn lichaam jong is en veerkrachtig, omdat zijn stem door de anders zo stille keuken klinkt als het lied van een leeuwerik.

‘Je moet goed voor mijn vader zorgen, Bella. Hij is een eenzaam man.’

‘Ik doe mijn best’, zegt ze. En o, haar ogen, haar goudgrijze ogen die stralen als de morgenstond. Bella, Bella, Bella.... Zijn hand die de vork naar de mond brengt, trilt. Maar de stem die hij meer dan alle stemmen haat begint opnieuw te spreken:

‘Er is een knoop van mijn hemd, Bella. Wil je die er aan zetten voor ik wegga? Mijn vader zegt dat ik er uit zie als een schooier van het vreemdelingenlegioen met mijn losse hemd’.

‘Ik moet eerst afwassen’, antwoordt ze ontwijkend maar haar stem klinkt vrolijk.

‘Ik zal je helpen met de afwas’, zegt de jongen. Ze lacht:

‘Dat zou maar scherven geven’.

‘Een soldaat is van alle markten thuis.’

‘Dat geloof ik graag maar manvolk hoort niet in de keuken.’

‘Het is mijn eigen keuken.’

‘Het is de keuken van je vader.’

‘In de keuken heeft mijn vader niets te zeggen! De keuken is van de kok. Wie is hier de kok?’

‘Ik kan niet opschieten als iemand me in de weg loopt.’

‘Loop ik je in de weg?’

Hij zit over zijn bord gebogen. Hij kan de gezichten niet

[p. 793]

zien maar hij weet dat ze bloost. Hij weet dat haar stem niet het antwoord zal verraden dat haar ogen de jongen al hebben gegeven. Ze haast zich de pap in de borden te scheppen. Ze zegt:

‘Zodra ik afgewassen heb, zal ik de knoop er aan zetten’.

‘Misschien ben ik dan al weg’, zegt de jongen.

‘Hoezo?’ vraagt ze.

‘Het zou kunnen zijn dat het vaderland me roept’, zegt de gehate stem weer. ‘Een soldaat beschikt niet over zijn tijd. En als het vaderland me niet wegroept, dan heb ik nog een vader die me ieder ogenblik uit huis kan jagen. Misschien zien we elkaar nooit meer. Misschien is dit onze enige en laatste kans om elkaar te zien’.

‘Waarom zou je vader je uit huis jagen?’

‘Omdat ik in het dorp zijn naam te schande heb gemaakt. Hij heeft me al eerder weggejaagd maar ik ben ongehoorzaam geweest en ben weer teruggekomen. Ik ben teruggekomen om jou te zien, Bella. Het is misschien de enige en laatste keer dat we elkaar zullen zien. Laat me je helpen met de afwas.’

De oude schuift zijn bord weg en staat op.

‘Het is tijd dat er weer aan het werk wordt gegaan’, zegt hij nors. ‘Hier houden we geen vierentwintig uur verlof’.

Bella haast zich de tafel te ontruimen. De jongen schuift zijn stoel wat terug, strekt de benen uit en steekt een sigaret op.

‘Als het eten afgelopen is, wordt er hier van tafel opgestaan’, zegt de vader. ‘Waar wacht je op?’

‘Op de knoop’, antwoordt de jongen.

‘Bella heeft ander werk te doen dan knopen aanzetten.’

‘Dat weet ik’, antwoordt de jongen. ‘Daarom zal ik haar helpen met de afwas. Vier handen doen het werk vlugger dan twee’.

Nu hij eenmaal van tafel is opgestaan, kan de oude niet opnieuw gaan zitten.

Hij gaat naar de keukendeur en opent die. Zonder omzien trekt hij de deur achter zich dicht. Met duidelijk hoorbare passen verwijdert hij zich van het huis. Maar de gesloten deur brandt in zijn rug als een dolksteek die de longen heeft geraakt en hem het ademen bemoeilijkt.

[p. 794]

‘De vlegel met de jongenskop, het lam, Marinus en nu mijn zoon....’, denkt hij en het is hem alsof hij stikt. Ze zijn overal. Achter de gesloten keukendeur, op de deel, in de weiden, op het veen - waar hij ook gaat - voelt hij hun aanwezigheid. De aanwezigheid van stemmen die zwijgen bij zijn nadering, van ogen die hem bespotten, van woorden die hij niet verstaat, van gebaren die hem bedreigen. Ze achtervolgen hem, ongrijpbaar; ijl als lucht; als giftige lucht die hem liet ademen bemoeilijkt, die wonden slaat in zijn vlees.

Hij hoort naar de nieuwe akker te gaan kijken, die de knechts ginds in het veen bezig zijn uit te graven maar hij kan niet besluiten zich te verwijderen van het huis. Hij ziet rond naar een bezigheid die hem in staat stelt de gesloten keukendeur in het oog te houden. Hij neemt een hark op en plaatst die een eind verder tegen de muur. Hij schuift een kruiwagen opzij. Hij loopt de boomgaard in alsof hij is verdiept in het berekenen van de oogst. De keukendeur is nog steeds gesloten.

‘Wie is hier meester?’ denkt hij. ‘Wat belet me Bella naar buiten te roepen? Wat belet me naar binnen te gaan en de jongen er uit te smijten?’

Hij keert terug op zijn schreden. Zonder haast, met duidelijk hoorbare passen komt hij op de gesloten keukendeur toe. Hij licht de klink van de deur. De stemmen die hij zoëven duidelijk heeft gehoord, zwijgen. Niemand kijkt op als hij binnenkomt.

De afwas is aan kant. In de zonnige keuken zit Bella aan de tafel, voorovergebogen, bezig de knoop aan het hemd te naaien. Tegenover haar, op de rand van de tafel, naakt tot aan het middel, zit de jongen. Hij zit er nonchalant, de benen luchtig slingerend, de bruinverbrande torso lenig in evenwicht, de donkere krullen glanzend in het zonlicht.

De naaktheid van die mannelijke jeugd, de jeugd van die gezonde, bruinverbrande naaktheid, onbeschaamd tentoongesteld in het heldere keukenlicht, onbeschaamd aan Bella tentoongesteld, is hem een klap in het gezicht.

‘Eruit!’ dondert hij. Bella heft verbaasd het hoofd op. De jongen kijkt hem aan.

‘Eruit!’ herhaalt hij. ‘Mijn huis uit! Hoe waag je het....?’

[p. 795]

De jongen blijft zitten waar hij zit. Hij antwoordt nuchter:

‘Ik kan moeilijk mijn hemd aanhouden als het wordt gerepareerd’.

‘In mijn huis ontkleedt een man zich niet in het bijzijn van een vrouw. Schaam je je niet? Eruit....!’

‘Mij schamen?’ zegt de jongen. ‘Ik heb geleerd dat God me geschapen heeft zoals ik ben. Me schamen voor wat God me heeft gegeven?’

‘Eruit!’ dondert de vader.

‘Ik kan moeilijk de straat op zonder hemd’, antwoordt de jongen. Zijn stem klinkt vrolijk. De woorden zijn tot zijn vader gericht maar de stem houdt een gesprek met Bella. Ze antwoordt met een lach die ze vergeefs tracht te verbergen.

‘Die ze voor mij tracht te verbergen’, denkt hij.

‘Geef hier dat hemd’, zegt hij schor. Hij trekt Bella het hemd uit de handen en smijt het naar zijn zoon. De jongen vangt behendig het hemd en barst uit in een schaterlach.

Hij ziet stilzwijgend toe hoe de jongen het hemd over zijn hoofd trekt en het in de broek propt die los om zijn lenige, gespierde heupen hangt.

‘Dank voor het aanzetten van de knoop’, zegt de jongen met een lach naar Bella.

‘Eruit!’

Maar de jongen maakt nog steeds geen aanstalten om te vertrekken.

‘Waar wacht je op?’ snauwt de vader.

‘Op het geld’, antwoordt de jongen.

‘Welk geld?’

‘Een soldaat die vierentwintig uur verlof heeft, wordt verondersteld in zijn ouderlijk huis te overnachten. Mijn soldij is niet berekend op hotelkosten.’

Vader en zoon zien elkaar aan. Bella zegt:

‘Wij kunnen een bed opslaan op de zolder.’

‘Hij kan in de kazerne slapen’, zegt de vader. Maar hij tast in zijn zak naar zijn portefeuille. Hij haalt er twee bankbiljetten uit die hij de jongen toereikt. De jongen neemt de bankbiljetten aan en duwt ze achteloos in zijn broekzak. Hij staat onbekommerd tegenover zijn vader, slank en lenig, het hoofd met de donkere krullen zorgeloos opgericht. Hij staat er vrij-

[p. 796]

moedig, met de wrede zelfverzekerdheid van zijn triumferende jeugd. ‘Twee bankbiljetten’, zegt hij. ‘Voldoende om Bella een avond vrij te houden’.

‘Eruit!’ dondert de vader.

‘Voldoende om de naam van mijn vader vanavond degelijk te schande te maken in het dorp. Bella, zorg goed voor mijn vader, hij is een eenzaam man. Hij heeft niemand dan zijn zoon en zijn zoon deugt niet.’ Hij werpt een kushand naar Bella en buigt naar zijn vader. Met zijn tuniek onder de arm en zijn hemd open tot aan het middel, verdwijnt hij door de keukendeur naar buiten.

Er valt een plotselinge stilte in de keuken. Bella bergt het naaigerei bij elkaar. Haar wangen zijn warm. Haar ogen schitteren en in het zonlicht is heur haar van goud.

Hij staat bij de tafel. Hij volgt haar met de ogen maar ze heft het hoofd niet op.

Bella, Bella, Bella....

De dominee neemt zijn glas jenever in de hand.

‘Prosit’, zegt hij.

‘Proost’, zegt van der Leeuw.

De dominee laat de jenever langzaam door zijn mond en slokdarm naar beneden glijden.

‘En waaraan heb ik het plezier te danken van dit onverwachte bezoek?’ vraagt hij goedgehumeurd. De oude boer zet bedachtzaam zijn glas voor zich op de tafel. Hij kijkt de dominee vol in het gezicht.

‘Ik heb besloten te hertrouwen.’

De dominee is er niet zeker van dat hij goed gehoord heeft. Hij antwoordt niet onmiddellijk. De boer herhaalt:

‘Ik heb besloten te hertrouwen.’ Er klinkt ongeduld in zijn stem.

‘Juist, juist’, haast de dominee zich te zeggen. ‘Een goed besluit. Een uitstekend besluit. Het is al heel wat jaren dat je weduwnaar bent en het leven op een hofstede met gehuurde hulp is voor een man niets gedaan. Een uitstekend besluit; al moet ik zeggen dat het enigszins onverwacht komt’.

‘Ik ben van plan nog deze maand te trouwen’, antwoordt de ander stug.

[p. 797]

‘Ik zie dat je er geen gras over laat groeien’, antwoordt de dominee met een welwillende glimlach. ‘De maand schiet al op. Het laat ons weinig tijd voor de voorbereidingen. Maar waar een wil is is een weg. Als het moet, kan het in orde komen’.

‘Het is geen moet’, valt de ander hem stug in de rede. ‘Ik trouw uit vrije wil’.

‘Natuurlijk’, antwoordt de dominee. ‘Ik heb niet anders gedacht. Misschien heb ik me wat onduidelijk uitgedrukt. Ik bedoelde: als je besluit vast staat, moet het’.

‘Mijn besluit staat vast’, antwoordt de ander nors.

‘Welnu, dan zullen we zorgen dat het in orde komt’, zegt de dominee welwillend. ‘Het dorp zal zich verheugen. In onze kleine gemeenschap heerst een geest van saamhorigheid. Men stelt belang in elkaars wel en wee en ik wil je niet verhelen dat velen onder ons zich de laatste tijd bezorgd over je hebben gemaakt. Sinds de oude huishoudster is vertrokken, is er veel veranderd op de hoeve. Ik heb er mij indertijd niet tegen willen verzetten maar naar mijn mening was Bella geen goede keus. Ofschoon ik van Bella niets dan goeds weet te vertellen, kan ik me indenken dat zij niet opgewassen is gebleken voor de taak die van haar werd gevergd. Een man die gesteld is op rust en orde heeft behoeften waaraan zo'n jong en onervaren ding niet kan voldoen. Het verheugt me dat je zelf ook tot dat inzicht bent gekomen. En wie is de gelukkige die de nieuwe meesteres zal worden op de hoeve?’

[wordt vervolgd]