Maatstaf. Jaargang 1

[p. 269]

Jan Engelman
De scheidsgerechtsscène uit de Epitrepontes

De archivarisarbeid ten aanzien van de fragmenten eener vertaling en bewerking door Martinus Nijhoff van de Epitrepontes van Menandros dient te worden voortgezet nu het maandblad Maatstaf in de gelegenheid is het voornaamste stuk te publiceeren uit de door den Nederlandschen dichter nagelaten handschriften, een stuk dat, evenals het tot dusver gedrukte, de kenmerken der voltooidheid draagt.

Wat wij hier geven is nagenoeg de gansche vertaling van datgene, wat bij de onderscheiden vondsten van Menander's tweede bedrijf te voorschijn is gekomen. Nijhoff heeft het, in dezen vorm, te zijnen huize voorgelezen op een Zondag van November 1952 in een kring van vrienden, die ook tijdens den tweeden wereldoorlog vaak met hem samen waren en soms nog een ‘reünie’ hielden. Ik ben daarbij geweest. Van het tweede bedrijf van Menander's comedie is de tekst het gaafst bewaard. Van datgene, wat in dit bedrijf vermoedelijk het eerste tafereel is geweest, is echter niets over dan de beginletters van zes verzen. Van dergelijke puzzles zijn de papyrusvondsten vol. Von Wilamowitz meent, dat hier een godheid als proloogfiguur optrad, om te verhalen datgene wat Onesimos heeft ontdekt. Bovendien moet daarin den toeschouwer zijn meegedeeld, dat Pamphile bij het Tauropoliënfeest door een haar onbekenden jongeling is verkracht en deze gebeurtenis verzwegen heeft voor haar echtgenoot, dien zij vier maanden na het feest heeft gehuwd: het grondthema van de comedie, een lichtzinnigheid waaruit Menander goeds weet te doen voortkomen en waaraan hij vele van die zedekundige wenken kan ophangen, die hem in de oudheid en nog lang daarna populair hebben gemaakt, zóó populair dat zelfs Sint Paulus (1 Kor. XV, 33) hem in de eigen versmaat citeert, zeggende dat slechte omgang de zeden bederft.

De meeste philologen ondersteunen de opvatting van Von Wilamowitz, dat het tweede bedrijf begint met de toespraak van een godheid, ook professor Kuiper heeft dat gedaan.

[p. 270]

Deze is uitgegaan van de veronderstelling, dat op dit punt de goddelijke Tyche (Fortuna) verschenen is en aan de toeschouwers heeft verteld wat nog niemand behalve de dichter weet, namelijk dat Pamphile's kindje is gevonden en dat Charisios de vader van het wicht is, zonder het echter zelf te vermoeden. De zes uiterst corrupt overgekomen verzen behooren dan tot de inleiding, de uiteenzetting van het geval ontbreekt geheel. Twee verzen echter, waarin uit naam van de troep om goed succes wordt gevraagd, kunnen, indien ze tot deze comedie behooren (wat niet vaststaat), hier een plaats vinden als slot van Fortuna's toespraak.

Hoe Nijhoff zich uit de moeilijkheid heeft gered toont de publicatie in de eerste aflevering van dit maandblad. Hij laat den proloog uitspreken door den Westenwind en het slot ervan bewijst, dat hij zich die inleiding inderdaad heeft gedacht vóór het eerste bedrijf.

Van het tweede tafereel van II ontbreekt het begin. Waarschijnlijk kwam eerst Smikrines op, uit het huis van Charisios. Hij roept mogelijkerwijs iets naar binnen, waaruit blijkt, dat zijn redevoeringen tot zijn dochter iedere uitwerking hebben gemist en dat de jonge vrouw blijft bij haar liefde voor den teleurgestelden, tegen wil en dank fuivenden echtgenoot. Nadenkelijk slaat hij den weg in naar de stad. Op datzelfde moment verschijnen Syriskos en Daos, uitgedost als herders, in een hevigen woordenstrijd gewikkeld. Een vrouw met een zuigeling op den arm is erbij. Het eerste woord is van Syriskos: ‘Jij ontvlucht het recht’. Hier moest Nijhoff dus beginnen te vertalen. Het derde tafereel begint bij de opkomst van Onesimos, die uit het huis van Chairestratos treedt. Aan het slot daarvan gaan Onesimos en Syriskos in hetzelfde huis binnen en vermoedelijk is daar het bedrijf ten einde. Het koor wordt telkens gevormd door dronken jongelingen, die een reidans uitvoeren: uitgelezen kans voor een niet te saaien componist, die de poovere resten der Grieksche muziek heeft bestudeerd.

De vertaling van Nijhoff in zesvoetige jamben is ook in dit tweede bedrijf vrij, maar zeer goed, vol van kernachtige Nederlandsche zegswijzen en van die eigenaardige huiselijkheden, welke hem zoo goed afgaan, hoewel hij er soms bijna

[p. 271]

te ver in gaat wanneer het plezier hem te pakken heeft. (Ik heb eenig bezwaar tegen den stijl van den door hem verzonnen proloog, die mij in zijn spot met Zeus wat te Offenbachachtig is). Tegen kleine wijzigingen ziet hij niet op, ook geeft hij soms een gedeelte van een vers in den mond aan den tegenspeler van dengene die door Menander is aangeduid. Van een attisch struweel maakt hij met gemak een stukje Larensche heide waar schapen grazen in den trant van Anton Mauve. Soms verrijkt hij den tekst door een staande Nederlandsche uitdrukking in te lasschen, die het vers een verrassende dubbelzinnigheid schenkt welke het Grieksch niet bezit.

Of er, behalve de thans gepubliceerde gedeelten van Nijhoff's bewerking, die blijkbaar door hem voltooid zijn geacht, nog verdere fragmenten voor den druk in aanmerking komen, zal nader bezien dienen te worden. Waarschijnlijk acht ik het niet.

Ik moet mijn mededeelingen over Nijhoff's bewerking van de Epitrepontes in de eerste aflevering van Maatstaf nog op enkele punten aanvullen. Hij had aanvankelijk van het Departement van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen de opdracht gekregen, een drama te schrijven over één der levens van Plutarchus. Op zijn verzoek is in de plaats daarvan de opdracht verstrekt, zijn Menanderbewerking af te maken. Zooals bekend zouden de schrijvers, die een tooneelopdracht ontvingen, samenwerken met een tooneelregisseur. Nijhoff heeft daarvoor gekozen Joris Diels. Net iets voor hem, om die samenwerking bijzonder consciëntieus op te vatten. Diels is de opsteller van de achttien getypte foliovellen, waarvan ik den inhoud ‘veel te uitvoerig’ heb genoemd, om dienst te kunnen doen voor een definitieve bewerking. Dit klopt met de mededeeling die de heer Diels mij onlangs heeft gedaan, namelijk dat die achttien vellen alleen een ruwe exploratie bevatten van de vele dramatische mogelijkheden in het gegeven, waaruit noodzakelijkerwijs een keuze zou moeten worden gedaan.