Maatstaf. Jaargang 1

[p. 257]

Gerrit Borgers
Het museum en het atelier

De redactie van Maatstaf, die Nederlandse schrijvers - ongeacht hun leeftijd, hun politieke en godsdienstige overtuigingen - aan het woord wil laten, nodigde mij als redacteur van het eveneens letterkundige, maar erkend intolerante jongerentijdschrift Podium uit een artikel te schrijven over de positie en de betekenis der beide bladen. Een directer gelegenheid tot sublimering van rancunes werd zelden gegeven en dit gebaar toont overduidelijk dat het de Maatstafredactie met haar ‘ongeacht’-clausule ernst, diepe ernst is.

Dat ook ik deze uitnodiging gretig aanvaardde ligt - afgezien van de mij aangeboren ridderlijkheid - voor de hand: vroeg of laat zou het toch tot een polemiek tussen het anthologische, voor alle stromingen openstaande, en het eenzijdige standpunten-tijdschrift gekomen zijn en is het dan niet verstandiger er meteen in het meest gelezene van de twee tijdschriftsoorten mee te beginnen?

Ongemerkt zijn de rancunes al voor het betoog aan bod. We keren dus terug en constateren dat er twee soorten literaire bladen bestaan: het tijdschrift dat iedere richting accepteert, mits het geleverde werk een zeker niveau bereikt en het tijdschrift dat uitingsmogelijkheden biedt aan éen stroming, éen generatie of zelfs een bepaalde groep in een generatie.

Het eerste Nederlandse tijdschrift dat ons na de spectatoriale geschriften uit de 18e eeuw is bijgebleven heeft geprobeerd beide types te verenigen: De Gids van wijlen Potgieter stond principieel op het liberale standpunt: ook Da Costa had mee mogen doen, maar híj wou niet. In de practijk koos dit blaadje met zijn blauwe omslag al direct partij - natuurlijk in het negatieve, want als men iets nieuws wil is het aanvankelijk slechts duidelijk wat men niet wil - en het was zo onaardig tegen Jan Salie en de ‘Vaderlandse Leuteroefeningen’, zoals het een ander tijdschrift van die dagen noemde, dat het de bijnaam van ‘blauwe beul’ kreeg.

Toen de critische eenzijdigheid van De Gids afnam en het

[p. 258]

liberale element over de strijdvaardigheid zegevierde - merkwaardige beeldspraak! - zakte het blad af tot wat het nu is. Dezelfde geschiedenis van afnemende eenzijdigheid en toenemende onbelangrijkheid herhaalde zich bij De Nieuwe Gids en het enige blad dat staande stierf was Forum. Uit dit overzicht in éen armzwaai zien we al duidelijk wat de betekenis van deze eenzijdige, programmatische tijdschriften zijn kan: zij oefenen invloed uit op de loop der literaire gebeurtenissen, in hen vindt een nieuwe generatie die het anders wil, de mogelijkheid zich bewust te worden wàt ze wil, kortom zij zijn de punten waar de nieuwe hoofdstukken van onze letterkundeboekjes beginnen.

U vermoedt dat het laatste oordeel over de bokken en de schapen onder de tijdschriften na deze tendentieuze literair-historische inleiding al op handen is. Toch niet, want onze letterkunde bestaat niet alleen uit beginpunten. Er zijn ook bloeiperioden en ook deze perioden hebben - zij het misschien minder sterk - behoefte aan publicatiemogelijkheid buiten het boek of de bundel. En het is juist in deze perioden dat de belangrijkste tijdschriften een min of meer liberaal karakter kunnen krijgen. Het grote voorbeeld hiervan zijn de laatste jaren van Groot Nederland onder redactie van Greshoff. Invloed heeft dit tijdschrift weinig uitgeoefend, of het moest zijn de loodzware druk van zijn voortreffelijkheid die de volgende generatie de eis stelde van doe-me-'t-maar-d'r-eens-na, maar als men zoekt naar een tijdschrift dat binnen een paar jaargangen het grootste aantal bijdragen van bijzondere kwaliteit publiceerde, dan is dat ongetwijfeld wel Groot Nederland.

Beide soorten van bladen hebben dus hun functie en hun bestaansrecht: het éne soort, het programmatische, als noodzaak voor een jonge, krachtige generatie, omdat zo'n generatie zich de weelde moet kunnen veroorloven extreem te zijn - zelfs ten koste van de kwaliteit - en het extreme geen plaats kàn vinden in het liberale blad, al was het alleen maar door de onmogelijkheid om een gloednieuwe, extreme uiting onmiddellijk op zijn kwaliteit te toetsen; het andere soort als een uitingsvorm van een generatie die haar strijd gestreden heeft en tonen wil wat bedoeld en gewild werd en wordt.

[p. 259]

Is er op het ogenblik sprake van een hoogtepunt in onze letterkunde? Is er nu een jonge, krachtige generatie? Is er dus op dit ogenblik meer plaats voor een alomvattend of een eenzijdig tijdschrift? Dit kunnen de tijdschriften beter uitwijzen, in dit geval Maatstaf en Podium, dan dat de redacteur van het ene tijdschrift dat gaat vertellen in het blad van de ander.

Wat nog rest om deze kardinale, met zwier omzeilde vraag naar de meest actuele tijdschriftvorm te kunnen beantwoorden, is een heldere voorstelling van de eisen die gesteld moeten worden aan beide soorten tijdschriften, gezien de functies die ze elk te vervullen hebben.

Het bloemlezende, liberale tijdschrift is een museum, desnoods een museum van hedendaagse kunst. Het moet daarom kwaliteit en geen oordeel hebben, iedere bijdrage moet goed zijn in haar soort, ook al deugt het soort - volgens sommigen - helemaal niet. Voorts mag het niet de pretentie hebben leiding te geven, het kan zich nooit wagen in de voorste linies, maar het moet de macht zien te behouden en zijn eigen vernietiging uittarten, of verstarren. De redactie van Maatstaf heeft de eis van kwaliteit ten volle onderschreven, zoals blijkt uit de inleiding van het eerste nummer: ‘De enige maatstaf.. is die van de kwaliteit’. Bravo! Maar dan mogen in dat eerste nummer ook geen zinnen staan als: ‘Hoe is zo'n vriendschap? Het is, van mijn kant uit gezien, blij zijn....’ en dan moet de herdenking van een groot man als Nijhoff was, ook van a tot z zeer zeker van bijzondere kwaliteit zijn, te meer daar de compositie van het nummer als geheel hierdoor geleden heeft.

Het programmatische tijdschrift is te eenzijdig om als museum te fungeren, het is bovendien te roezig en niet netjes genoeg: het heeft meer van een atelier. Hier wordt gewerkt, geprobeerd en hier wordt ook de plank misgeslagen. Dit laatste niet zozeer uit principe als wel uit noodzaak. En al worden bij voorkeur de best geslaagde werkstukken getoond, ja, al wordt zelfs de niet-overtuigde toeschouwer gesuggereerd dat hij hier het enig juiste voor hier en nu en altijd heeft aangetroffen, er wordt geen garantie gegeven dat men met museumstukken te doen heeft, al blijkt het later herhaaldelijk ook wel het geval. Wat in een programmatisch tijdschrift

[p. 260]

wordt opgenomen moet worden getoetst aan de vraag of het iets nieuws toevoegt aan wat wèl gewild wordt of een trap geeft, ergens anders, tegen wat afgewezen wordt.

Het is dan ook te begrijpen dat Podium de jongeren oproept - en dit ‘liberalisme’ neemt het over: ondanks hun leeftijd - hun nieuw werk in te zenden. Voor hen die iets gloednieuws schreven in de trant van 20 jaar geleden, geldt het advies - mits dit werk van kwaliteit is -: naar Maatstaf.

Of, tenslotte, Podium aan de genoemde eisen voldoet laat ik in het midden, maar ik geef toe: als men zich ergert aan een mislukking, hoort men zich in principe meer aan Podium te ergeren. Bedenk echter wel dat een mislukking in Maatstaf alle maatstaven te buiten gaat.