Maatstaf. Jaargang 1

[p. 244]

A.H. Nijhoff
Venus in ballingschap
[vervolg]

Toen alles zodanig was geschikt en geschoven dat er geen ongelukken konden gebeuren, kwamen de dames naar beneden: Riet in haar zwierig katoentje, zijn schoonmoeder omvangrijk en gebloemd onder een witstrooien hoed en uitgerust met handtas, handschoenen en parasol. Nadat ook zijn schoonmoeder de proviand nog eens had geïnspecteerd om zeker te zijn dat er niets was vergeten, werd Riet weer naar boven gestuurd om de regenjassen te halen. Marinus zei dat hij niet dacht dat er regen zou komen maar zijn schoonmoeder hield vol dat er onweer in de lucht zat. Terwijl Riet de jassen haalde, hielpen Marinus en de schoonvader haar op de voorbank. Riet en Marinus zouden achterin zitten ‘om een oogje op de proviand te houden’ en, zoals de schoonvader met een knipoogje zei, ‘om een oogje op elkaar te houden’.

Eindelijk was alles in orde en kon er worden gestart. Marinus betreurde het niet achterin te zitten. In de knusse kleine ruimte van de laadbak, met Riet naast zich, radio-muziek om zich heen en het zonnige landschap - als een vergezicht in de bergen - telkens even zichtbaar tussen de schouders en hoofden van zijn schoonouders op de voorbank, kon hij zich gemakkelijk verbeelden ergens in een vreemd land op de huwelijksreis te zijn. Hij was blij dat hij van de wegen en de dorpen niet voldoende zag om ze te herkennen. Alles was nieuw, even prinsheerlijk nieuw als de beste tijd van zijn leven, die vandaag was begonnen.

Hoe verder ze reden, hoe prinsheerlijker en nieuwer het landschap hem voorkwam. Toen ze tenslotte stilhielden aan het eind van een smalle, verharde zandweg die doodliep in een rul karrespoor, zag Marinus, behalve de twinkelende ruimte aan de einder die hij als de zee herkende, niets meer dat hem bekend voorkwam. Het is mogelijk dat het landschap waar zij zich bevonden, volgens de maatstaven der geografie en der geologie, een Hollands duinlandschap was. Maar het was niet met het geografische of geologische oog

[p. 245]

dat Marinus het landschap waarnam. Op die bewuste Zaterdagmiddag nam hij de wereld waar met het emotionele oog en aangezien hij die dag zeer bijzondere emoties en sensaties ten prooi was, is het geen wonder dat het landschap, door die emoties en sensaties op zijn netvlies geprojecteerd, in ieder opzicht afweek van de geologische en geografische werkelijkheid.

Zijn schoonouders en Riet, op wier netvliezen uitsluitend de aardrijkskundige werkelijkheid der lagere school werd geprojecteerd, lachten hem dan ook hartelijk uit toen hij vroeg waar zij waren.

‘Bij de zee’, antwoordde zijn schoonmoeder.

‘Natuurlijk’, zei Marinus en lachte vrolijk met de anderen mee. ‘Hoe kon ik zo dom zijn.... Natuurlijk, we zijn bij de zee....’ Want wat deed het er toe hoe de plek heette waar zij zich bevonden. Wat deed het er toe op welke kust of op welk punt van de kust ze zich bevonden. De zee was de zee, onverschillig van welk punt je er naar keek. Ze waren ‘bij de zee’. De vage woorden van zijn schoonmoeder bevestigden wat Marinus [waarschijnlijk zonder het zelf te weten] wenste bevestigd te zien. Ze bevestigden in eerste instantie, dat zij niet waren uitgegaan om bezienswaardigheden te bezichtigen, noch om paddestoelen te zoeken of bloemen te plukken, noch met enig ander doel, maar doodgewoon, om niets te doen. Om doodgewoon niets anders te doen dan te eten, te drinken en in de zon te liggen alsof er geen kantoren bestonden en geen coca-cola fabrieken, geen dorpen, geen steden, geen klokken en geen kalenders.

Maar de drie vage woorden van zijn schoonmoeder bevestigden nog aanzienlijk meer. Ze bevestigden [maar dit kon zijn schoonmoeder onmogelijk vermoeden] dat zij zich niet meer onder de vleugels bevonden van de historische menselijkheid maar ergens in de zone van voorhistorische ongereptheid die zich als een gordel slingert om het gebied zonder naam waar de magie van de zee het eerste en het laatste woord heeft.

‘Bij de zee’ betekende voor Marinus: ergens op de barrière van steenstof, kwarts en silicaat die de flora en fauna van zee en land verhinderde zich te vermengen; ergens op de wa-

[p. 246]

terscheiding tussen de zoete en de zoute wateren; op het scherp van de snede tussen de vloeibare en de solide wereld.

Hier moet ik de lezer erop attent maken dat Marinus de sensaties, die door het antwoord van zijn schoonmoeder in hem werden verwekt, niet formuleerde in de woorden die ik hem in de mond leg. Hij was een zwijgzame natuur, een man van weinig woorden. En niet alleen in de omgang met anderen, ook in de omgang met zichzelf. Hij hoorde tot de mensen die het leven niet leven maar het beleven in die gouden sprakeloosheid waar een mens [onverschillig of de wereld hem tot heilige of tot misdadiger verklaart] waarheid is en dupe. Helaas is het de taak van de schrijver de gouden sprakeloosheid [waarmee niet te handelen valt] om te zetten in de gangbare zilveren munt van de spraak. Want de mens, zoals hij reilt en zeilt onder de sterren en in het duister van zijn lichaam, vreest de gouden sprakeloosheid. Hij heeft woorden nodig om het droge zand van zijn bestaan bijeen te houden. Woorden zijn immers zijn voornaamste werktuig in de strijd om het bestaan, zijn voornaamste wapen in de jacht naar voedsel. Woorden zijn immers ook zijn enige morele steun. Zonder de woorden van een bijbel of een philosophie weet hij niet wat hij is en of hij is; zonder familienaam niet wie hij is; zonder de woorden van een diploma of een eed niet welke zijn functie is. Zonder woorden van erkenning twijfelt hij aan hetgeen hij kan; zonder de woorden van de wet overziet hij niet de grenzen van zijn recht; zonder de woorden van akte en document kent hij niet de grenzen van zijn bezit. Immers, zonder de regels van het spel zou hij niet weten waaraan hij zich heeft te houden en weinig verontrust het hem dat de regels van het spel niet duidelijk maken welke de uitkomst zijn zal van het spel waarin hij speelt. Zijn ziel en zijn lichaam hebben woorden nodig om zich te voeden; worden door woorden gehandhaafd en beschermd, òf [want het woord is een tweesnijdend zwaard] vertrapt en uitgestoten. Ja, de mens is zozeer een woordmaniak dat hij zegt: ‘in den beginne was het woord’; zozeer een slaaf van het woord dat hij zich liever toevertrouwt aan de schrift dan aan de gouden sprakeloosheid.

Marinus echter was geen woordmaniak. Het woord speelde

[p. 247]

in zijn bestaan nauwelijks een rol. Het zou niet in hem opkomen hetgeen hij beleefde in woorden uit te drukken. Het zou evenmin in hem opkomen munt uit het woord te slaan. Hij gebruikte het woord niet om zichzelf te roemen, evenmin om er anderen mee te slaan. Hij gebruikte het niet om anderen te overtuigen.

De weinige woorden die hij sprak, hadden betrekking op dingen die zo gewoon en vanzelfsprekend zijn dat het nauwelijks de moeite waard is er een woord over vuil te maken. Daarom zou het mij liever zijn wanneer ik hem geen woorden in de mond hoefde te leggen; wanneer ik zijn gouden sprakeloosheid zonder enig commentaar aan de lezer zichtbaar kon maken. Helaas hebben de mensen zoveel scheidsmuren van woorden tussen elkaar opgetrokken dat zij niet in staat zijn elkanders gouden sprakeloosheid te zien voordat andere woorden die woordmuren doorzichtig hebben gemaakt. Die ‘andere’ woorden te verschaffen, is het werk [een onbegonnen werk] van de schrijver. Laat de lezer Marinus dus niet be- of veroordelen naar de woorden die ik hem in de mond leg. Laat iedereen vooral bedenken dat het woord [hoe kundig de mens er zich ook van bedient] een gebrekkig middel is om de gouden sprakeloosheid uit te drukken, die onherroepelijk het sprakeloze laatste woord heeft.

Marinus lachte dus vrolijk met de anderen mee.

‘Ja, natuurlijk, hoe kan ik zo dom zijn, we zijn bij de zee..’

‘Gekke jongen’, zei Riet, ‘je doet net of je je eigen land niet kent’. Ze greep zijn hand en trok hem naar de open deur.

‘Een, twee, drie....’ Hand in hand sprongen ze uit de laadbak op de grond.

Om hen heen lag een golvende open vlakte waarop, zover als het oog reikte geen boom of huis was te bekennen. Aan de landzijde van het zandpad waarlangs ze waren gekomen, werd het veen nog hier en daar afgewisseld door stukken bouwland maar aan de zeezijde strekte het droge veen zich uit in een ononderbroken, golvende sepia-vlakte tot aan de donkere muur van graniet waarachter de zee lag.

‘Nee, ik ken mijn eigen land niet goed’, zei Marinus. ‘Ik geloof niet dat ik hier ooit ben geweest’.

‘Als je geen auto hebt’, zei de schoonmoeder, ‘kom je er niet

[p. 248]

zo toe je eigen land te zien. Voordat vader zijn bestelwagentje had, kwamen we zelf ook niet verder dan de bioscoop..’

Haar genylonde been tastte buiten het bestelwagentje in het rond naar een houvast maar haar benen bleken te kort. Riet en Marinus moesten te hulp schieten.

‘Je moet springen, moeder’, zei Riet.

‘Springen?’ zei de schoonmoeder. ‘Waarom moet ik springen? In de stad zijn mijn benen nooit te kort. Hier, pak eerst mijn tas aan en mijn parasol en voorzichtig dat het geld er niet uitvalt. Nu nog eens proberen....’

‘Je hoeft het niet te proberen, moeder’, lachte Riet. ‘Je haalt het niet’.

‘Wat is er dan met de wagen aan de hand dat hij ineens zo hoog is? In de stad is hij nooit zo hoog’, sputterde de schoonmoeder warm en zenuwachtig.

‘We zijn nu niet in de stad’, lachte Riet. ‘Hij staat net boven een kuil. Je zult moeten springen, moeder, als je er uit wilt’.

‘Als u op de vloer gaat zitten haalt u het misschien wel’, zei Marinus. ‘Dan kunt u zich er uit laten glijden’.

De schoonmoeder wierp een bedenkelijke blik naar de olievlekken op de rubbermat. Haar gezicht was rood aangelopen van de zenuwen.

‘Toe, Riet, sta niet zo dom te lachen. Zoek liever een steen waar ik mijn voet op kan zetten.’

‘Er zijn geen stenen. U moet springen’, zei Riet. ‘Er zit niets anders op’.

‘Als je denkt dat je moeder een konijn is, dan heb je het mis’, antwoordde de schoonmoeder boos. Van achter de wagen waar de vader al met uitladen begonnen was, kwam een luide lach.

‘Opschieten, moeder, het wordt tijd dat de jongens me een handje komen helpen!’

‘Moeder kan er niet uit’, riep Riet terug.

‘Dat heb je ervan, moeder, als je te dik wordt’, kwam het antwoord vrolijk.

‘Let jij maar liever op dat je de pan met de kip recht houdt’, riep de schoonmoeder terug, ‘anders loopt de saus er uit en denk erom dat er glazen zitten in de ronde mand. Riet, ga

[p. 249]

jij je vader maar liever helpen want daar komt niks van terecht als die man het alleen doet, dat voel ik zo wel.... En nou alle gekheid op een stokje. Marinus, geef me je hand’. ‘Ik geloof niet dat dat helpen zal’, zei Marinus. ‘Laat u maar gewoon voorover vallen, ik vang u wel op’.

De schoonmoeder keek bedenkelijk.

‘En als we vallen?’

‘Dan lig ik in ieder geval onder’, zei Marinus hartelijk. ‘Laat u maar gerust voorover vallen, er kan niets gebeuren’.

‘Het zal je niet meevallen je dikke schoonmoeder bovenop je te krijgen. Maar ik kan er verder ook niets aan doen dat die wagen vandaag zo hoog is.’

‘Nee, daar kunt u zeker niets aan doen’, zei Marinus. ‘Ga nu maar recht voor de opening staan en laat u maar gerust vallen’.

‘Ik geloof niet dat ik het portier door kom. In het gewone doen ga ik er altijd op mijn zij door.’

‘Dat kan nu niet’, zei Marinus. ‘U moet er recht voor gaan staan, anders blijft u haken’.

‘Het is niet gemakkelijk om dik te zijn’, verzuchtte de schoonmoeder.

‘Nee, dat is het zeker niet’, zei Marinus. ‘Maar u komt er wel door. Een, twee en drie....’

Ze liet zich vallen. Marinus ving haar in zijn armen op en deponeerde haar op de begane grond. Haar hoed was een weinig verfomfaaid maar dat mocht niet hinderen.

‘Is de salto mortale gelukt?’ riep de schoonvader.

‘Hij is gelukt, maar aan jou ligt het niet’, antwoordde de schoonmoeder.

‘En nu gauw mijn tas en mijn parasol, Riet.... Het wordt tijd dat we wat te eten krijgen....’

[wordt vervolgd]