Maatstaf. Jaargang 1

[p. 193]

A. Roland Holst
Herinneringen aan Lodewijk van Deyssel en P.C. Boutens

[In Mei van het vorige jaar gaf de dichter A. Roland Holst, op verzoek van de Vlaamse schrijver Raymond Brulez, voor Radio-Brussel een aantal herinneringen aan Van Deyssel en Boutens. Hieronder volgt de ongewijzigde tekst voor het eerst in druk.]

Toen Lodewijk van Deyssel in het begin van dit jaar stierf, verloor het literaire leven in Nederland zijn laatste groote pittoreske figuur. De voorlaatste, P.C. Boutens, verloor het al bijna tien jaren geleden, en het is al een kwart eeuw sinds Herman Gorter stierf - maar hij had zich altijd buiten het literaire leven gehouden, en bovendien zou ik hem niet pittoresk willen noemen, zoomin als b.v. Leopold, want de persoonlijkheid van Gorter had zich met zijn dagelijksch bestaan verzoend en die van Leopold ontweek het.

Doet een persoonlijkheid echter geen van beide, doch wil zij zich op het niveau van het dagelijksch bestaan afzonderlijk handhaven en eigenzinnig doen gelden, dan wordt dat niveau vanzelf min of meer een tooneel, waarop de mensch, die deze persoonlijkheid belichaamt, zijn rol speelt, niet zelden met een masker. Omdat hij dit doet in ons midden, onderscheidt hij zich van den beroepsacteur al evenzeer als van ons, en dat maakt hem wat ik dan ‘pittoresk’ noem, en wat ik ook ‘excentriek’ had kunnen noemen, want het wordt toegespitst waarneembaar in zijn gestalte, zijn gelaat, zijn gebaren en zijn stem.

Ik herinner mij geen ander mensch bij wien ik dit zoo overtuigend zag waargemaakt als bij Boutens en Van Deyssel: zij waren nooit ‘gewoon’ en altijd ‘zichzelf’, waarmee ik maar wil zeggen, dat in hun beide gevallen ‘rol’ en ‘masker’ niets hadden te maken met ‘aanstellerij’. Hun gebaren kan ik u niet overbrengen; hun stemmen wellicht eenigermate - ik zal mijn best doen.

[p. 194]

Hoewel zij zeer op elkaar gesteld waren en elkaar al vele jaren kenden, bleef het altijd ‘meneer Thijm’ en ‘meneer Boutens’. Beiden waren bijzonder eigenzinnig en overheerschend; bijzonder amusant ook, Thijm door een zeer persoonlijk genuanceerden humor, Boutens door een niet minder persoonlijk esprit. Op één punt verschilden zij echter radicaal: Van Deyssel's verhouding tot het slijk der aarde was volkomen irreëel; Boutens, daarentegen, had als bankier even eminent kunnen zijn als hij het was als dichter.

Achter hun sigaren zie ik hen nog naast elkaar zitten, een nacht op ‘de Kring’, de Amsterdamsche Bohême Club.

‘U moet u toeleggen’, kraakte Boutens' stem, ‘op de beperkte overvloed’.

‘De beperkte overvloed, meneer Boutens? En wat houdt dat in?’

‘Dat zal ik u zeggen: als u één overhemd noodig heeft, koopt u er tien - dat is onzinnig! Maar als u géén overhemd noodig heeft, en u ziet in een winkel een overhemd, dat u zou nemen àls u een overhemd noodig had, dan moet u die winkel ingaan en er vijf van koopen. Dat komt later wel terecht. Dus: niet tien hemden koopen als u er één noodig heeft, maar vijf als u er géén noodig heeft - dàt is de beperkte overvloed!’

‘Het is héél moeilijk, meneer Boutens, maar ik geloof, dat ik het begin te doorgronden.’

Boutens' wijze van optreden werd vaak bepaald door de twee uitersten van een hoogmoedige reserve en - vooral als hij het over poëzie had - een plotselinge ontroering. Zoo sprak hij over de meest vereerde kunstenaars en dichters, ook uit het verleden, bijna steeds als ‘die meneer’ of ‘die juffrouw’, maar dan bij gelegenheid ook met letterlijk een brok in zijn keel over ‘die juffrouw Sappho’.

Tusschen zijn heldere realiteitszin en zijn snelle esprit sloeg vaak de vonk over van een ongenadig scherpe definitie. Zoo, toen Kloos 75 werd en een besluit van het huldigingscomité Boutens had geërgerd, deze uitval, doelend op het feit, dat de jubilaris zijn roem slechts aan zijn jeugdverzen dankte: ‘Die arme meneer Kloos! Hij leeft in de toestand van een man, die nu al 40 jaar zijn eigen weduwe is’. - En in een kring, waar iemand zei, dat de naturalistische roman het le-

[p. 195]

ven geeft zooals het is, en als voorbeeld de romans noemde van een toen veel gelezen auteur [laten wij hem B. noemen] - riep Boutens eensklaps: ‘De boeken van die meneer B.? - nee, dàt is niet waar: zóó vervelend is het leven niet!’ - en even later: ‘Die meneer B. is een goeie, beste, brave, talent-looze man’.

In een gesprek over poëzie kon hij vaak met één korte beeldende opmerking het essentieele samenvatten. Hij was het met mij eens, dat in haast elke uiting van kunst of poëzie één van de drie rijken der natuur den vorm bepaalt, maar voegde eraan toe: ‘De overgangen kunnen ook belangrijk zijn. De gedichten van Verlaine zijn als bloemen, die van Baudelaire als kristallen. Maar in de mooiste van Verlaine wordt de bloem bijna een kristal, en in de mooiste van Baudelaire is het kristal een bloem geworden’.

In het gesprek kenteekende Van Deyssel zich - vooral in vergelijking met den weerhaak van Boutens' esprit - door een bizar genuanceerden humor.

Sinds de bevrijding bezocht ik hem zoo nu en dan in Haarlem, en het deed hem dan kennelijk genoegen, oude herinneringen op te halen. Meer dan een kwart eeuw geleden had hij het toen verschenen deel van zijn gedenkschriften met een opdracht aan zijn dierbaren jeugdvriend Gorter gestuurd. Het boekwerk bevatte een uitermate gedetailleerde beschrij ving van zijn leven tot - meen ik - zijn 16e of 17e levensjaar. Uit oude vriendschap had Gorter het - Karl Marx trotseerend - geheel gelezen, en was er Thijm persoonlijk voor gaan bedanken, en had hem gevraagd: ‘Maar, Karel, er komt toch zeker nòg een deel?’ waarop, zooals Gorter mij vertelde, het antwoord was geweest: ‘Maar, Herman, er komen nog 40 deelen!’ - Een jaar geleden vertelde ik dit aan Van Deyssel. Met een deftigen glimlach keek hij mij zijdelings aan, en sprak: ‘Je weet, Jany, hoe dierbaar Herman mij was; maar hij heeft mij altijd onderschat: er komen nog 60 deelen!’ - Het is, helaas, bij dat ééne gebleven.

Vele jaren geleden, niet lang na de benoeming van Albert Verwey tot professor te Leiden, bracht het toeval mij met Van Deyssel samen in een wagen van de Haarlemsche tram. Hij vroeg mij, of ik Verwey sindsdien nog had ontmoet, waar-

[p. 196]

op ik ontkennend antwoordde. ‘Hoe jammer’, sprak hij, ‘ik had zoo graag je indruk gehoord. Ik heb mij namelijk laten verzekeren, dat hij zich, sinds zijn benoeming, de milde uitdrukking heeft eigen gemaakt, die een hoogleeraar voegt’.

Nog geen week voor zijn dood kreeg hij bezoek van zijn jongen vriend, den beeldhouwer Mari Andriessen, die hem bijzonder sympathiek was, en die kort tevoren met zijn vrouw was teruggekeerd van een verblijf in West-Indië. Hij vertelde van hun wederwaardigheden, en besloot met een verslag van een expeditie in het oerwoud. Toen zijn verhaal ten einde was, sprak de oude meester: ‘Dat was bijzonder boeiend, meneer Andriessen. Ik heb altijd een zeker zwak gehad voor oerwouden. Trouwens, ik wàs kortelings nog in een oerwoud.... in mijn droom. Plotseling trad mij daar de Leeuw tegemoet. Ik veronderstelde, dat hij tot den aanval over zou gaan, nietwaar. Doch, ziet, ik vergiste mij: hij vlijde zich aan mijne voeten, en glimlachte’.

Laat mij afscheid van hem nemen met dit beeld, waarin, op zoo komisch ontroerende wijze, het tumult van zijn jeugd in de tachtiger beweging tot een even vriendelijke als vorstelijke rust is gekomen. Trouwens: de mij toegemeten tijd dwingt mij te eindigen. Ik doe dat met het uitspreken van de hoop, dat de herinneringen aan deze twee zoo bij uitstek pittoreske figuren eens - voorzien van photo's, want beiden waren zeer photogeniek - in een boek zullen worden verzameld. Dat boek zou, op bijzonder vermakelijke wijze, een zeer karakteristiek gedenkteeken kunnen blijken van een tijdperk, dat zoowel nog zeer nábij als voorgoed vóórbij is, en dat niet mag worden vergeten zoolang het ordinaire horizontale collectivisme het nog niet geheel heeft gewonnen van de afzonderlijke verticale persoonlijkheden.