Maatstaf. Jaargang 1

[p. 112]

Anthonie Donker
Tussen de regels

[Het ligt in de bedoeling van de redacteur, om onder bovenstaande titel, die Anthonie Donker aan deze rubriek heeft gegeven, zo nu en dan één of meer gedichten van een toelichting te laten voorzien; niet om het oordeel van de lezer te doen vervangen door dat van een ander, maar om de eigen waardebepaling te vergelijken met die van een criticus, die zich de tijd heeft gegund, er intensief over na te denken.]

Ik zou een dag uit vissen,
ik voelde mij moedeloos.
Ik maakte tussen de lissen
met de hand een wak in het kroos.

Er steeg licht op van beneden
uit de zwarte spiegelgrond.
Ik zag een tuin onbetreden
en een kind dat daar stond.

Het stond aan zijn schrijftafel
te schrijven op een lei.
Het woord onder de griffel
herkende ik, was van mij.

Maar toen heeft het geschreven,
zonder haast en zonder schroom,
al wat ik van mijn leven
nog ooit te schrijven droom.

[p. 113]

 

En telkens als ik even

 

knikte dat ik het wist,

 

liet hij het water beven

 

en het werd uitgewist.

 

Martinus Nijhoff

Het gedicht Het kind en ik brengt den lezer ongewaarschuwd en overrompelend snel in de wereld der verbeelding. Het begint met het gewoonste zinnetje dat gezegd kan zijn door den gewoonsten man - niets verraadt nog den dichter die het woord neemt. Zo kan een lid van een hengelaarscollege zijn zondagsverhaal beginnen: Ik zou een dag uit vissen-. Een man die slordig spreekt, zijn woorden inslikt, de moeite niet eens neemt om zijn zin af te maken. Hoeveel zal er nog moeten gebeuren, eer wij merken dat toch een dichter aan het woord is! Toch verwacht elke lezer dit, want hij hoort niet iemand ergens praten en merkt dan geleidelijk en met verbazing dat die stem een gedicht zegt; hij weet ervan, hij heeft de bundel in de hand, de typografie laat duidelijk zien dat hij een gedicht leest. De dubbele omstandigheid, dat hij weet een gedicht te lezen en ziet dat het aanvankelijk nog niets van een gedicht weg heeft, brengt een in poëzie ongewone spanning van verwachting teweeg: wat zal er komen? waar gaat dat naar toe? Het vers begint zijn vlucht met beide voeten nog op de grond geplant, hoe is dat mogelijk? Het is of men wordt opgetild terwijl men zich op de grond voelt blijven staan.

De stem, het gedicht vervolgt: ik voelde mij moedeloos. Dat gaat niet meer over hengel en vistas, de gewoonste werkelijkheid is verlaten, de hengelaar blijkt een mens die over zichzelf begint te spreken. Wat kan hij te zeggen hebben die zo gewoon begon maar zo dadelijk op zichzelf overgaat? Hij gaat iets bijzonders verhalen dat hem aan de waterkant overkomen is. Hij heeft door het ondoorzichtig, dichtgegroeid wateroppervlak heengezien, met de hand de waterspiegel vrijgemaakt van kroos. Toen zag hij omlaag in de zwarte diepte, waaruit licht opsteeg.

Het is duidelijk dat dit alles nog meer te betekenen heeft

[p. 114]

dan wat er staat. ‘Er staat niet wat er staat’, zei Nijhoff zelf in Awater. Zo ook hier. Het is niet zo maar een of ander water waarover de dichter zich heenboog, of, als het dat nog wel was, dan is het iets anders aan het worden, het gaat meer betekenen dan op zichzelf. De lezer vermoedt het dat hij met den dichter de wereld van de werkelijkheid aan het verlaten is. Er is zoveel verwachting gewekt door de voorstelling van die zwarte spiegelgrond, van dat opstijgend licht.

Verder lezend is hij niet eens meer verbaasd dat wat nu volgt inderdaad niet meer aan de werkelijkheid beantwoordt. De man die zich over het water buigt, ziet in de diepte niet zichzelf maar ‘een kind dat daar stond’. Het moet iets zijn als het water der ziel, hij ziet zichzelf tot op de bodem. Het leven weerspiegelt zich in de poëzie anders dan in de werkelijkheid. Het is niet vreemd of onmogelijk dat de man in plaats van zichzelf op de spiegelgrond een kind aanschouwt. Het is zelfs méér waar dan dat hij er zichzelf zou zien. Hij is het trouwens zelf. Het ongewone wordt nog meer gewoon dan het gewone. Dichten komt neer op een verdubbeling van leven: ervaring verdubbeld met de verbeelding en daardoor méér en dieper waar, want de verbeelding onthult de zin der ervaring en zij vermag dat zo sterk sprekend, zo suggestief door het opgeroepen beeld.

Het kind is in de diepte der ziel een waarachtiger spiegelbeeld van den mens dan de man. Het is zinnebeeld van zijn wezen en misschien zelfs ook feitelijk zielkundig het meest wezenlijke van den mens. Het spiegelbeeld is zinnebeeld geworden. Het gedicht heeft in slechts enkele regels snel en diep afdalend naar het wezen der werkelijkheid door twee lagen heen een derde, diepste bereikt, het is door de laag der werkelijkheid zoals men die waarneemt en door de laag der verbeelding zoals de dichter zich de werkelijkheid voorstelt doorgedrongen tot die derde laag waar het beeld tot zinnebeeld is geworden en alles, namelijk ‘het laatste’ of ‘het eerste’ - wat dan hetzelfde wordt - zegt over den mens die spreekt. Er staat méér dan er staat.

Hoe zou de dichter het wezenlijkste van zichzelf anders zien dan zoals hij zichzelf schrijft, zichzelf dicht? Het kind, zinnebeeld van het diepst onbewuste, is het dat schrijft wat

[p. 115]

hij schrijft. Hij herkent zijn woord onder de griffel van het kind. Het is een gedicht over het wezen van den mens, op elkeen van toepassing, en tegelijk, als zovaak bij Nijhoff, over het wezen van het dichten. Het kind voorziet, voor- wéét al wat hij ooit schrijven zal, het is zijn diepste bron. ‘Wij worden wat wij zijn gebleven’, staat er in De soldaat en de zee. Wat hij ooit nog schrijven zal, altijd zal het van het kind afkomstig zijn. The child is father of the man. Hij herkent, hij erkent wat het kind hem, in de dubbele zin van het woord, voor-schrijft en nog voorschrijven zal. Ook al heeft hij het maar één eeuwig, want zijn ganse leven wezenlijk bevattend ogenblik aanschouwd ‘en het werd uitgewist’. Het dichten maakt het geziene, het visioen, nogmaals weerspiegeld in de taal, voorgoed onuitwisbaar.