Maatstaf. Jaargang 1

[p. 3]

Jan Engelman
Nijhoff en de Epitrepontes van Menandros

Tot de letterkundige nalatenschap van den op 26 Januari j.l. overleden dichter Martinus Nijhoff behooren fragmenten eener vertaling en bewerking der bekende resten van Menandros' comedie Epitrepontes [De Procesvoerders of Het Scheidsgerecht]. Van deze bewerking volgt hierachter de prologos.

Menander, vriend en jaargenoot [synephebe] van Epicurus, op goeden voet staande met Demetrius van Phaleron, is in 342 vóór Christus te Athene uit voorname ouders geboren en in 291 gestorven. Pausanias zegt, dat hij zijn graf heeft gezien aan den straatweg die van Piraeus naar de stad voerde. Zijn geboortejaar valt samen met de bedreiging van Griekenland door Philippus van Macedonië. Hij is de voornaamste vertegenwoordiger van de Nea, de Nieuwe Comedie, die tijdens de regeering van Alexander den Groote en de Diadochen tot bloei kwam en het hart van de Grieksche burgers veroverde door wijze menschenkennis en speelschen realiteitszin. Zijn voornaamste voorloopers waren Epicharmos en Alexis, vertegenwoordigers van de Mese, de ‘middelste comedie’; zijn bewonderde voorbeeld was Euripides. In de Nieuwe Comedie maken de directe politieke toespelingen en de parodieën op de mythe plaats voor een levendig gestyleerd tafereel van menschen en zeden, wel met gebruikmaking van een aantal telkens weerkeerende typen en situaties, maar toch vol geestige psychologie, vol aanvaardbare ethiek en humaniteit. Marmeren reliefs in het museum bij St. Jan van Lateranen en te Napels brengen op de levendigste wijze in beeld, hoe het in de comedie van Menander toeging. Zonder Romeinsche navolgers als Plautus en Terentius, zouden wij van de kunst van Menander echter maar weinig weten. Via zijn navolgers evenwel, heeft hij een zeer grooten invloed gehad op het Europeesche theater. Zou de Warenar van P.C. Hooft zonder Menander zijn geschreven? Zijn ongemeen bruikbare schema's zijn te volgen bij

[p. 4]

Shakespeare, bij Molière, Goldoni en Gozzi, en nog wel verder, in het Fransche theater van de 19e eeuw.

Menander heeft volgens de antieke overlevering 105 à 109 comedies geschreven. De kennis van het poovere beetje wat er over is, danken we aan papyrus-vondsten, aangevuld door antieke handschriften op perkament. Bijzonder belangrijk was de papyrusvondst die Lefèbvre heeft gedaan in 1905, in de fundamenten van een zeer oud huis nabij Kôm-Ischkaon, het antieke Aphroditopolis. Tusschen de resten van een codex uit de 5e eeuw vond men daar ook niet bekende fragmenten van de Epitrepontes. Voor de ontcijfering der papyri hebben Lefèbvre, Koerte, onze landgenoot Van Leeuwen en vooral ook Christian Jensen groote verdiensten gehad. Voor de reconstructie van de Epitrepontes is Von Wilamowitz de groote autoriteit. De bekende klassicus Prof. Dr W.E.J. Kuiper, eenige jaren geleden gestorven, heeft in de serie Scriptores Graeci et Romani [Tjeenk Willink] een uitgave van de Epitrepontes bezorgd met bijschriften en aanteekeningen, nadat hij in De Gids van Maart en April 1929 een artikel aan den Griekschen comediedichter had gewijd. Volgens Kuiper beslaan de overgebleven fragmenten zoowat tweederden van den totalen tekst. Gilbert Murray, vermaard bewerker van Grieksche tragedies, die ook een zeer geslaagde adaptatie van de Epitrepontes heeft gemaakt [George Allen & Unwin Ltd.], meent dat wij, lange en korte fragmenten bijeengenomen, ongeveer de helft bezitten.

De handeling van het stuk komt volgens verschillende reconstructies zeer in 't kort hierop neer. De slaaf Onesimos vertelt den kok Karion, dien hij zoo juist voor zijn meester Charisios heeft gehuurd, dat Pamphile, dochter van den rijken Smikrines, met wien Charisios is gehuwd, een week of vier geleden in 't geheim een kind ter wereld heeft gebracht en te vondeling gelegd. Charisios is direct na het huwelijk vertrokken voor een zakenreis en er is nog geen half jaar na de bruiloft verloopen. Alleen Sophrone, de oude voedster van Pamphile, was ingelicht, maar Onesimos heeft zich niet laten beetnemen en bij de terugkomst van Charisios alles aan zijn meester verteld. Deze was zóó ont-

[p. 5]

daan, dat hij niet naar huis ging, maar zijn intrek nam bij zijn vriend en buurman Chairestratos, waar hij vergeefs trachtte zich te amuseeren met het mooie, maar nogal dure harpspeelstertje Habrotonon. De gierige schoonvader Smikrines lucht daarover zijn ergernis. Habrotonon, door Onesimos op het spoor van de waarheid gebracht, zegt dat zij een kind heeft, het te vondeling heeft gelegd, maar door een toeval weergevonden en door middel van een ring, die bij het kind is gevonden, wordt Charisios als de vader herkend. Deze wil zich dan niet onttrekken aan de gevolgen van datgene, wat hij in dronkenschap bij het Artemisfeest heeft gedaan. Pamphile verklaart echter aan haar vader Smikrines, dat zij van haar man niet wil scheiden. Dit gesprek wordt door Charisios afgeluisterd en hij komt tot de bevinding, dat zijn vrouw even goed als onschuldig is. Hij zelf was degene, die haar op het Artemisfeest heeft verleid.

Nijhoff is aan zijn vertaling en bewerking begonnen in het vroege voorjaar van 1941. Een uiteenzetting van zijn plan heeft hij mij destijds gegeven en het fragment, het eerste tafereel van het eerste bedrijf, dat hij heeft afgestaan voor den onlangs bij C.P.J. van der Peet verschenen Schrijversalmanak voor het jaar 1953, heeft hij toen voorgelezen. De publicatie in den Almanak verschilt nogal van het handschrift van dit tafereel uit 1941, dat aanwezig is. Dit laatste is met de pen geschreven op een blijkbaar te Utrecht gekocht blocnote; het is een gevorderde schets, niet zonder doorhalingen en later ook met potlood hier en daar nog gewijzigd. Habrotonon wordt in den dialoog vertrouwelijk ‘Harpje’ genoemd. Bij vergelijking blijkt, dat Nijhoff zijn aanvankelijke expositie, die hij moest verzinnen, vermoedelijk te ‘duidelijk’ en uitvoerig heeft gevonden. Het blocnote bevat verder, als tweede tafereel, tweemaal een schets voor een prologos der ‘Godin van het Toeval’, die verborgen is geweest achter haar standbeeld en nu te voorschijn treedt, als derde tafereel een gesprek tusschen Smikrines en Chairestratos en voorts een schets van het begin van het tweede bedrijf, waarin Syriskos en Daos een beroep doen op Smikrines als scheidsrechter. Het manuscript van

[p. 6]

een later in het jaar 1941 begonnen bewerking is niet meer aanwezig.

Ik herinner me, hoe we in 1941, toen verschillende ingrediënten al niet zoo vlot meer verkrijgbaar waren, gelachen hebben om de kostelijke menu's uit het kookboek van Madame de Saint Ange, waarover Nijhoff in het eerste tafereel zijn Siciliaanschen kok Karion laat opsnijden. Er zijn in de lente van dat jaar besprekingen gevoerd met de Utrechtsche studenten, die het stuk wilden opvoeren bij de lustrumviering, een viering die wegens de toenmalige tijdsomstandigheden uiteraard bescheiden diende te zijn. Het is een teleurstelling voor Nijhoff geweest toen hij na eenigen tijd bericht ontving, dat men van zijn ‘artistieke pen’, zooals het werd uitgedrukt, geen gebruik meer zou maken. Hij heeft in dien tijd ook over zijn plan gesproken met Prof. Kuiper en van diens hand zijn in Nijhoff's nalatenschap drie brieven gevonden, de eerste gedateerd 27 Mei 1941, de tweede 1 Juni van hetzelfde jaar, de derde ongedateerd, waarin de Amsterdamsche hoogleeraar uitvoerig op Nijhoff's ontwerp ingaat en zijn zienswijze geeft over het vermoedelijke verloop der intrigue. Kuiper schrijft in den eersten brief aan Nijhoff, dat zijn verzen ‘werken als champagne’. De brieven van Nijhoff aan Kuiper zijn niet teruggevonden.

In het jaar 1949 heeft het Ministerie van O.K. en W. aan Nijhoff de ‘regeeringsopdracht’ gegeven, zijn bewerking van de Epitrepontes voor het tooneel in gereedheid te brengen. Daarmede is hij vooral in 1952 bezig geweest. Aanwezig zijn behalve het bovengenoemde:

1.	De prologos, thans gesproken door den ‘Westenwind’ [getypt, 1952]. Nijhoff heeft kennelijk bedoeld, dien te plaatsen aan het begin van het stuk. Menander gaf zijn prologos doorgaans ná het eerste bedrijf, na de expositie. Murray volgt hem daarin na in zijn bovenvermelde bewerking, hij laat den proloog uitspreken door de nymf Callisto.
2.	Vertaling van het tweede tooneel van het tweede bedrijf, waarin Syriskos en Daos twisten over den schat, die bij de vondeling is aangetroffen en Smikrines uitspraak doet: de eigenlijke scheidsgerechts-scène [getypt]. Vermoedelijk uit 1952.

[p. 7]

3.	Drie blocnotes, in volgorde gemerkt III, IV en II, met vertalingen van de voornaamste fragmenten die verder in de papyri zijn gevonden [handschriften van Nijhoff, vermoedelijk uit 1951], De vertalingen zijn vrij en hier en daar met eigen vondsten aangevuld.
4.	Een beschrijving [18 pagina's getypt] van de intrigue, zooals Nijhoff zich die heeft gedacht. Deze intrigue lijkt mij veel te uitvoerig om dienst te kunnen doen voor een definitieve bewerking.
5.	Twee kleine geschreven notities, waarvan er een 'n fragment is van het eerste tafereel van het eerste bedrijf [Schrijversalmanak], de andere een aanteekening over het recht van den Atheenschen man, om in tegenwoordigheid van twee getuigen zijn vrouw weg te zenden.