Lux. Jaargang 4

[p. 29]

Drs. Ant. de Witte.
De Russische Roman onder het Sovjet-Regiem

Reeds bekend door studie over Gogol, Tolstoy, Nietsche en Ibsen schreef JANKO LAVRIN An introduction to the russian novel, waarvan de derde druk in '45 het licht zag bij Methuen en Co Ltd. Londen.

Lavrin, die blijkbaar docent is aan een engelsche universiteit of op een college en een kenner der russische literatuur als weinigen, bedoelt met ‘novel’ roman in tegenstelling met story als een kort verhaal.

In verschillende hoofdstukken bespreekt hij de hoofdfiguren en stroomingen vanaf het begin 'der russische fictie, den realist Gogol, Turgenev, Goncharov, Dostoevsky, Tolstoy, de Chekhov periode, Maxim Gorki, tot de schrijvers onder het communistisch regiem. Wij bepalen nu onze aandacht tot de romans onder het sovjetregiem, waarvan we weinig of niets weten.

LEONOV schreef in 1928 De Dief, waarin hij de geschiedenis beschrijft van een oude oproerling, die zich het beste thuis voelt in de revolutie en niet goed kan wennen aan de nieuwe plichten, nu de revolutie is gelukt en de reconstructie wacht, - maar hij maakt op het eind van het boek toch het ernstige en vaste voornemen als een braaf man van het nieuwe Rusland te gaan leven.

Sot handelt over het transformeeren van een wildernis bij het Ladogameer tot een centrum van papierindustrie. Skutarevski beschrijft de enorme electrificatie, zooals die door Lenin als taak is opgelegd. In De Weg naar de Oceaan is een heftige communist de held.

PILNYAK, die reeds eerder schreef over de revolutieperiode, bevestigde zijn reputatie in '31 door De Volga mondt uit in de Kaspische Zee: drie ingenieurs moeten de loop van een rivier verleggen. Hij reisde naar Amerika, maar keerde lang niet enthousiast terug en uitte dat in O.K. Tenslotte kwam in '38 De rijpende vruchten: hij de oude revolutionnair begon zich te verzoenen met de industrialisatie van Stalin.

In Het Cement van GLADKOV wordt de sociale en economische reconstructie van Rusland na den burgeroorlog beschreven. Dasha de heldin doet haar liefde geweld aan om vrij te staan voor haar sociale ideaal en taak. Dit is één der uitingen van een nieuwe moraal. Macht van '33 gaat over het Vijf-Jaren-Plan.

LYDIA SEIFULLINA, OLYOSOV, MAKARENKO en OGNYOV bemoeien zich met het probleem van de verweesde en verwaarloosde kinderen, waardoor Rusland vele jaren lang is geplaagd.

Groot succes oogste SERGEY SEMYONOV met zijn Natalia Tarpova in '27-'29, beschrijvend de hevige ijver van sovjetwerklieden in een groote fabriek. De heldin Natalia vindt evenals Dasha een oplossing voor haar erotische moeilijkheden in het licht van haar sociaal geweten.

Zoodra in 1928 het eerste Vijf-Jaren-Plan op stapel was gezet werd er een litterair dictatoriaal bewind ingesteld onder leiding van den criticus AVERBAKH. Derderangs-schrijvers met een soort gestandarizeerde Vijf-Jaren-Plan-roman speelden toen de groote meneer. De communistische werklieden zijn de helden, de bourgeois-saboteurs

[p. 30]

de schurken. Zij worden ontdekt en de sovjetdeugd triompheert.

Bruski van PANFEROV beschrijft het tot colchoze worden van een Volga-dorp en De Hoofd-Lijn van KARTSEV de bouw van een voorname spoorlijn. LIYA ERENBURGS Zeldzame avonturen van Julio Hureniti is een sneer op de kapitalistische beschaving van het Westen. Zijn Dertien Pijpen is ook anti-bourgois.

KATAYEV schreef enthousiast over het Vijf-Jaren-plan in '33 Haast je, tijd!, en ziet daarin Rusland aan het werk gedurende een periode van 24 uur. Naast vele short-stories vertelt ZOSHCHENKO in Het Verhaal van een Leven de wedergeboorte van een misdadiger doordat hij meedoet aan een groote sociale taak: het bouwen van het Witte Zee-Kanaal!

Loopt er nog geen rilling over uw rug, lezer!

Ik ga weer door met mijn opsomming. In Rusland wilde PANTELEIMON ROMANOV den overgang aantoonen van het oude bourgeois-Rusland naar de nieuwe sovjet-gemeenschap. In Kameraad Kislyakov schildert hij de moreele wanorde onder de intellectueelen tengevolge van de revolutie, in Bezit toont hij aan, hoe de oude bourgeois mentaliteit nog steeds voortduurt en door de deur buitengeworpen door het venster weer binnen sluipt, terwijl in Brieven van een Vrouw een huwelijk derailleert, omdat het ideaal der vrouw oneindig ‘hooger’ staat dan van haar man, een intellectueel met bourgeois vooroordeelen.

YURY LIBEDINSKY is een overtuigd communist en schreef verschillende romans, waarin hij ons een blik gunt in het innerlijk van het sovjetleven, zooals Een Week, Morgen, De Commissarissen, maar in de Geboorte van een Held van '30 stelde hij vast, dat er bij de liefde verhoudingen en in het familieleven nog verschillende duistere resten bestonden van ouderwetsche opvattingen, de kritiek keurde dit beschouwen van zijn helden eerder vanuit hun erotische en emotioneele experienties dan vanuit de partij-ideologie af en hij kwam onder verdenking.........

Het belangrijkste werk van VLADIMIR LIDIN is De Tombe van den Onbekenden Soldaat en handelt over Parijs en de Europeesche bourgeoisie: - en hij walgt er van!

NIKITIN en LYASHKOV beschrijven fabrieks- en werkliedenleven, terwijl NIZIVOY en DEMIDOV zich bezig houden met het leven der boeren, - dit alles bekeken vanuit het sovjet-geweten. Dit nieuwe geweten wordt ook bewust naarvoren gebracht in Hoe het Staal werd bedwongen door OSTROVSKY. In Onze Kennissen van YURY GHERMAN moet de heldin Antonina door twee ongelukkige huwelijken om tenslotte haar levensvervulling te vinden in sociale activiteit.

Denk niet, lezer, dat ik willekeurig hier en daar uitpik wat me te pas komt en de rest weglaat. Ik sla practisch niets over, al gebruik ik eenigszins mijn eigen volgorde.

Ze mochten kritiek leveren op het sovjetleven. MICHAEL BULGAKOV ridiculiseert niet alleen sovjetleven maar zelfs de officieele persoonlijkheden in Diavoliada. KATAYEV in De Verduisteraars vertelt van twee ambtenaren, die een aanzienlijke som staatsgeld weten te verdonkeremanen, - let wel, ze worden gepakt en boontje komt om zijn loontje! In samenwerking schreven ILVA ILF en EVGENY PETROV Twaalf Stoelen en Het Gouden Kalf, waarin zij een nieuw soort schurk introduceerden, die blijkbaar nogal veel voorkwam in de N.E.P.-periode en die op allerlei wijzen op jacht was naar geld en kostbaarheden o.a. in de kostbare zetels van vroegere machtigen. Maar als ZAMATYATIN, die al in een paar andere romans minder prettig over het regiem had geschreven, in 1922 het tenslotte

[p. 31]

aandurft Wij op de markt te gooien, een utopistische roman over een gemechaniseerde toekomst zooals Aldous Huxley later zijn Brave New World zou concipieeren, was het uit met de grap. Ze werd uitgebannen en hij wist door emigratie uit Rusland weg te komen. Er mocht wel worden gekritiseerd en zelfs bittere satire was mogelijk, maar een beetje oppassen asjeblief, anders loopt het mis, zooals de nar, die wat te ver buiten zijn boekje ging, van Iwan de Verschrikkelijke een ketel kokende soep over zijn baadje kreeg.

En als ze historische romans plegen zien we het volgende. ALEXEY N. TOLSTOY produceert Peter I: - hij beschouwt dien blijkbaar als een soort voorlooper van Lenin en daarom ook zeer sympathiek. CHAPYGIN vertelt het geromantizeerde leven van Stenka Razin, die een legendarische roover is uit de 17e eeuw, een soort russiche Robin Hood en schildert hem als den leider van de eerste bolshevistische opstand onder de slaven. VINOGRADOV heeft een bizondere voorliefde voor het revolutionaire gedeelte van zijn romans, die handelen over De Zwarte Consul d.i. Toussaint Louverture, den leider van den opstand onder de negers van Tahiti, - en De Drie Kleuren van den Tijd, waarin het contact van Stendhal met de opstandige carbonari wijdloopig wordt beschreven. Nog zijn er een paar romans, die over de Decembristen gaan, terwijl de romans van OLGA FORSH over den tijd van Catharina (ofschoon ook toen werd getracht Rusland op het peil van het Westen te brengen!), Gogol en de russische symbolisten op het eerste gezicht wel een objectiever indruk maken.

PAVLENKO maakte naam door De Barricaden over Parijs gedurende de Commune van 1871, In het Oosten ziet hij het conflict tusschen Sovjet-Rusland en Japan naderen en toont de constructieve activiteit der sovjets in Siberië.

Zoo - dus dat is blijkbaar dan de productie van het zgn, SOCIALISTISCHE REALISME, of zooals Gorki het betitelt PROLETARISCHE of SOCIALISTISCHE HUMANISME, dat veronderstelt een socialistische maatschappij en een zoodanig soort van bewustheid en geweten, waarbij het persoonlijke en de belangen der gemeenschap niet langer twee vijandelijke maar complementeerende factoren vormen, die elkaars groei voorthelpen. Socialistisch humanisme eischt niet alleen een maatschappij, die al haar deelen in zich opneemt, maar daar hoort ook een creatief doel en plan bij voor de individueele en collectieve wil, gestimuleerd door een nieuw geloof in mensch en leven. Daarmee vergeleken is het bourgeois-realisme een poovere levenshouding, die niet verder gaat dan een kritiek op het proces van de steeds meer uiteenvallende beschaving, terwijl het individu alle sociale bewustheid verliest en wordt tot een egocentrischen decadent, onverschillig of vijandig tegenover de gemeenschap.

Als wij de effecten beschouwen van dit sociale realisme en humanisme huiveren wij! Als de menschelijk gemeenschap, en dat is practisch gesproken: de staat, zoo volkomen beslag op ons legt, dat wij ons als individuën niet meer mogen afzonderen van de massa, - dan wordt het leven ondragelijk.

Vrijheid van geest brengt mee de mogelijkheid zich in zichzelf te kunnen terugtrekken, ofwel in hoogsten zin om daar in het heilige der ziel Den Maker en Eersten Geest in eerbiedigen omgang te ontmoeten, ofwel desnoods in jammerlijke trots zijn eigen vermeende hoogheid te cultiveeren. Een consequentie daaruit is, wil het leven niet verstikt worden, de vrijheid over deze geesteservaringen met gelijkgestemden van gedachten te kunnen wisselen, zij het mondeling of in geschrift. En dit sluit uit volledig vermengend contact met de massa, met

[p. 32]

alle inwoners van een staat.

Van al die boeken over fabrieken, kanaalbouw, droogleggen van moerassen zal ik er geen één lezen. Ze interesseren me niet. Ik haat ze. Ik voel er het knotting van den geest achter, de dwang, de doelgerichtheid, het systeem, de verdraaing van objectiviteit en waarheid. De Katholieke Kerk laat haar volgelingen geen bandelooze vrijheid, maar Zij is de bewaarster van een wijsheidsschat, zoo boordevol waarheid en schoonheid, dat zich niemand onder haar hoede benard behoeft te voelen. Hier wordt echter alles verdraaid en verwrongen naar een zuiver materialistisch doel en alles mateloos belangrijk of onbelangrijk geacht volgens de normen van een experiment, dat over 100 jaar als mislukt of onvolledig zal worden bestudeerd.

Maar het bloed kruipt waar het niet kan gaan. SERGEY BUDANTSEV mediteerde Het Verhaal van een Smartlijdenden Geest. Om niet in verdenking te komen liet hij zijn held leven in 1860: hij weet niets af van een Sovjet-Rusland, is een intellectueel, een wijsgeer en wetenschappelijk man, die moeizaam zoekt naar de diepere beteekenis van het bestaan en hij heeft geen vertrouwen in alle pasklaar gemaate formule's...... ah, in dat boek wil ik speuren naar wat er schreeuwend in verzwegen wordt. OLYOSHA's Afgunst toont een duidelijke afkeer voor een bovenmate gereguleerde, gemechanizeerde wereld en voorkeur voor het individueele, zooals Zamyatins WIJ. Om niet in verdenking te geraken zal hij later wel geschreven hebben Drie Dikke Mannen, een satire op de heele burgerlijk-kapitalistische maatschappij. KAVERIN in De Anonieme Artiest komt op voor het recht om je toekomstig lot als een persoonlijk bezit in eigen hand te nemen en beschrijft in Vervulling der Wenschen de innerlijke problemen, waarmee de studenten in de sovjetunie zich gekweld voelen. Van te voren had hij zijn orthodoxie bewezen door een boek tegen de bourgeois literatoren en artiesten en een aantal gepatenteerde Vijf-Jaren-Plan-stories. SOLOVYOV schreef in '38 Hooge Druk en geeft het volle pond aan aloude menschelijke gevoelens als liefde, trots, jaloezie en de terugkeer naar dit essentieel menschelijke moeten we blijkbaar al als een bloem midden in de dorre woestijn begroeten.

God beware ons voor de armoede en leegheid, dat we nog eens, als de sovjets heel Europa hebben verwoest, met trillende vingers van enthousiasme romans doorbladeren over den hernieuwden bouw van de brug over de Moerdijk, het leegpompen van de overstroomde Zuiderzee en de boortorens op de Veluwe - en dat er dan verder niets te koop is!