Lux. Jaargang 4

Pater Brada O.P.
Katholicisme op St. Eustatius vóór Mgr. Niewindt.

We weten, hoe Mgr. Niewindt de kerk op St. Eustatius in diep verval aantrof. Voor St. Eustatius bestaat er een statistiek, waarbij als aantal katholieken voor St. Eustatius het geval 4 staat opgegeven. (1836).

Gaarne zouden we nagaan, hoe de toestand vroeger was en wat de redenen kunnen zijn geweest, die geleid hebben tot dit verval.

Het naspeurwerk leert ons reeds een der redenen: wil men nl. de geschiedenis van St. Eustatius gaan bestudeeren, dan ziet men hoe de verwoesting van de Gouden Rots in het jaar 1781 ook de archieven vernietigd heeft. Deze verwoesting onder Rodney was de directe aanleiding dat het bevolkingsaantal terugliep en dat zoodoende ook het aantal katholieken slonk. Vóór de verwoesting waren er 25000 inwoners.

Prof. Knappert heeft toch nog een werk kunnen samenstellen over de Bovenwinden in de 18de eeuw, daar hij beschikte over de protestante verslagen in patria en alles trachtte te reconstrueeren uit de Hollandsche archieven.

Vóór de oorlog hebben wij ons tot hem gewend om zijn hulp bij de reconstructie van ons katholieke verleden, er kwam echter geen antwoord.

De man is inmiddels gestorven, doch zijn werken over de Bovenwinden, over de handelskerken, over het protestantisme, zijn indirecte bronnen voor ons onderwerp. Knappert is nobel genoeg om openlijk te erkennen, dat de protestanten het gebod van Christus niet zijn nagekomen en een eenzijdige interpretatie gegeven hebben van het ‘Gaat en onderwijst alle volkeren’, daar zij dat zoo opvatten, dat de nietvrijen er niet onder vielen. Hij heeft bewondering voor de figuur van Petrus Donders in Suriname, doch hij begrijpt het methodisme o.i. te weinig; de revivals geven wel emotie, doch deze zijn bij emotionele naturen al heel gemakkelijk wakker te slaan.

Onder de West Indische Compagnie kon het Katholicisme zich wel niet erg ontwikkelen op St. Eustatius. We weten immers hoe de oude bepaling was: ‘Binnen voorgeschreven landpalen zal geen andere godsdienst of religie gepleegd, veel minder geleerd of voortgeplant worden, het zij in het heimelijk of openbaar, dan de gereformeerde christelijke religie, gelijk die in de publieke kerken van de vereenigde Nederlanden geleerd wordt.’

In de praktijk kon men dit toch niet handhaven.

[p. 19]

Er zou op St. Eustatius een kerkje geweest zijn voor de katholieken. Men moet dit waarschijnlijk zien als een particulier huis, want de schrijver, H.C. Jong, (Reizen naar de Caraïbische eilanden 1780. 8 Haarlem 1807.) kent er geen katholieke kerk. De kroniek van St. Eustatius zegt: ‘particulier eigendom deel uitmakend van een groep gebouwen van Jan Dijkers aan de baai, aan het lager einde van het benedendorp aan de zeezijde.’ Geen apart Kerkgebouw dus.

Bij Knappert vinden we inderdaad de familie Dickers. Hij spreekt van een Michaël Dickers van Amsterdam, die op 2 Nov. 1765 vroeg te mogen trouwen voor de protestante kerk, dit geschiedde reeds op 4 Nov. d.o.v. Hij trouwde met Anna Catharina Aertsen. Het is echter moeilijk aan te nemen dat deze Dickers katholiek is, daar men juist om gemengde huwelijken tegen te gaan, van protestante zijde voorschreef dat de proclamaties een zes weken zouden lopen, terwijl deze twee reeds binnen twee dagen getrouwd zijn.

Zekerheid is er niet. Het kwam in die tijd ook voor, dat de Dominee gewoon het huwelijk van katholieken, verricht door de priester, in zijn boeken noteerde. (Misschien deed hij dit ook eenigszins in de functie van ambtenaar). In het jaar 1779 zien we hoe er een andere juffrouw Aertsen, met de naam Elizabeth, trouwt met een Guillaume Lacombe van Dijon en wel op 8 Aug. 1779. Deze Guillaume was katholiek. (Een Lacombe is later apostolisch prefect van Guadeloupe. 1836.)

Of er dan vroeger nooit een priester geweest is? De bekende schrijver Dominicaan, Pere Labat, heeft het eiland niet bezocht, wel zijn ordegenoot en tevens schrijver Du Tertre, doch van missioneering door de Franschen, dus in de zeventiende eeuw, horen we niets. De Spanjaarden hebben zich om al die kleine eilanden niet druk gemaakt. Als de Hollanders later komen, is er een eeuwigdurende ruzie tussen hen en de Franschen en Engelschen om het bezit van St. Eustatius.

Een Gerrit Bogart schrijft dat een ‘paep’ zou gezegd hebben, dat St. Eustatius eigenlijk aan de Hollanders toekwam. Is die ‘paep’ misschien op St. Eustatius geweest?

Toch zijn er nog wel gegevens te achterhalen en we komen steeds verder.

Zoo bleek uit het archief van St. Bartholomey (zie artikel van Pater de Barbanson, 9 Sept. 1938 in de Amigoe) dat een Dominicaan, Terentius Mac Donnel in het jaar 1762 beweert macht te hebben over St. Eustatius en voor zich en zijn confrater Devenish, ook een Dominicaan, eischt hij de rechten op van trouwen. Misschien werd dus St. Eustatius vanuit St. Bartholomey bediend, daar het verblijf onder de Hollandsche vlag niet werd toegestaan?

Voor het jaar 1774 vermeldt de kroniek van St. Eustatius een priester C. Perrot. In het jaar 1777 vertrok vanuit Curaçao een Dominicaan naar Holland, nl. Willem Jacobs. Hij ging via St. Eustatius, of hij daar ook bleef, weten we niet.

In 1783 is er een priester, J.O. Longhlin, hij doopt er volgens het protestante archief een niet-katholiek kind, (men doopte voor elkaar!) op 23 Augustus. Hetzelfde doet een priester Francisco Remon Mato op 25 Juli 1785.

Er zijn dus telkens priesters.

De priester Perrot staat als apostolisch missionaris en capucijn opgeschreven in het archief van St. Bartholomey. Hij werkte daar in Juli 1767 in de maanden September, October en November, in het jaar 1768 in Augustus en September, terwijl hij in het jaar 1766 in Augustus op St. Maarten is. De conclusie ligt dus voor de hand, dat hij de verschillende eilanden, afreisde. Hij noemt zich zoals de meeste geestelijken van dat

[p. 20]

eiland, pastoor van St. Bartholomey en St. Maarten.

Longhlin wordt ook genoemd als O' Longhlin, wat zou doen vermoeden dat hij een Ier is, en komt nog voor als vice prefect van het eiland Tobago bij Trinidad. Het is een wereldsheer.

Fr. Thomas Devinish o.p. is een compagnon van Terentius Mac Donnel; zij noemen zich aldus: ‘missionaires apostoliques autorizés par Clement XII pour remplir notre mission dans les isles de Danemarck, par exemple St. Croix, St. Thomas, St. Jean, isles Holandais, St. Eustace, St. Martin etc. etc. (19 Nov. 1762). Zij beschouwen zich dus als pastoors van St. Eustatius nog vóór de la Pointe, en in die kwaliteit ‘nous reservons aussi de permettre la solemnitée tant qu'il n' y aura pas des prêtres de notre mission à St. Eustace pour celebrer la sainte ceremonie.’

St. Eustatius is hun missie, misschien was er een andere geestelijke die ze niet met de macht meenden bedoeld te zien om daar priesterlijke arbeid uit te oefenen. Dat Mac Donnel de eerste priester voor ons op St. Eustatius is, blijkt uit een doop, verricht op St. Eustatius op 9 Dec. 1762 ‘in sacello parochiali insulae St. Eustatius’. Er is dus in dat jaar een parochie-kapel op het eiland.

De tekst, voorkomend in het doopboek van St. Bartholomey luidt aldus:

Ego infra scriptus fidem facio et atestor Mariam, Luis Dillea filiam Ludovici Dillea et Catharinae Greaux ex legitimo thoro natam a me batizam fuisse in sacello St. Eustatii sucientibus - Antonium Ferie et Mariam Jack.

die nona decembris 1762.
f. Terentius Mc. Donnel.

In een boek van Waymouth over St. Maarten is ook spraak van Michael Dijkers van St. Eustatius. Hij trouwt met Johanna, dochter van J.S. Gibbes, gouverneur van St. Maarten en een Aertsen is er samen met Gumbes directeur. (1784-1790). Er is dus genoeg contact met het half katholieke St. Maarten.

De eerste priester die we kennen, volgens de kroniek van St. Eustatius, is Charles de la Pointe, die er werkzaam was in het jaar 1771.

Zouden de Jezuieten, die op St. Kitts waren, nooit naar St. Eustatius overgestoken zijn?

Met Paschen 1790 is er priester Jozef Alvarez. 25 katholieken dienen een rekest in om hem als hun priester te mogen hebben, de toestand is dus een situatie van staatsbeheer tot in het godsdienstige. Er blijken een 500 katholieken te zijn. De priester is er nog met Kerstmis van dat jaar, want dan doopt hij een protestant kind. De permissie is dus wellicht gegeven. De man schreef een verslag over de kerkelijke toestand, dat wij hier weergeven:

Extract eener opgaaf der Cath. Kerk van St. Eustatius door pastoor Fray Joseph Alvarez, gevonden op het Eustatius gouvernementshuis, en door mij, F.J. van Blarcum, R.K. Pastoor aldaar, overgenomen op 1 April 1858.

- Opgaef door mij Ondergeteekendt gedaan van de Staat der Roomsche Catholijke Kerk alhier te St. Eustatius.

1e.

Al het geene dat noodzakelijk is om onze Godsdienst te verrigten, zoo van ornamenten, als andere zaeken, behoord aan mijn Ondergeteekende, hebbende deselve met mijn meedegebragt zonder het minste contributie van eenige Catholijke alhier alles nieuw & in goede order. De manier van onderhoud derselve bestaat in de maandelijke gifte die eenige Leedemaeten betaelen, als ook eenige giften door vreemdelingen van de Roomsche religie met hetwelke ik

[p. 21]

de Huys rent betael & mijn selve onderhoud. Het getal der Leedemaeten zijnen vijff & Twintigh, zijnde deselve die het request geteekendt hebben voor het verkiesen van mijn persoon, als Pastoor van Roomsche Gemeente van deselve zijnen twaelf, die maendelijks betaelen, zijnde 't saemen twaelf pesos per maend.

2e.

Het getal de Roomsche Gasendens alhier ............................................... Zoo blanken als andere bestaat in vijfhondert of meer volgens ik herkent heb in de Paeschdaege in de Kerk, maar ik heb vergeefsche moeite gedaen om deselve hunne namen op te geven, noch te contribueeren voor het onderhoud van de Roomsche Kerk. De fondsen van het Kerk zijnen de booven gen. de twaelf pesos per maend & eenige vrijwillige giften in de feestdaegen, doch nooyt meer als drie pesos van 8/8. De armen van de Roomsche gesindheyd zijnen mijne onbekend voor eenige persoon die mij voor een almoes vraegen, help ik hem met het geene in mijne vermoogen is. Schoolen voor de armen kinderen zijn er niet, vermits daer geen fondsen zijn om deselve te onderhouden maer alle de kinderen die met hun ouders in de Roomsche Kerk assisteeren zijnen door mijn onderweesen in de Catholijke religie & geloof. Als voor weeskinderen die zijnen mij zoo onbekend als de armen, zoo kan er geen schikkinge zijn van hunnen. St. Eustatius den 7 Januari 1790. (get.) Fr. Josef Alvarez Miss. Apost.

(onder het stuk staat ‘coll. Rypma’.)

In het jaar 1795 is deze Alvarez werkzaam op St. Bartholomey.

Men ziet, er is niet veel organisatie, geen georganiseerde armenzorg, geen school, wel catechismusles, geen weezenzorg. Hij schijnt nog niet lang daar te zijn, doch kent de menschen uit de kerk met Paschen.

Het zullen misschien vooral vreemdelingen geweest zijn, die katholiek waren. Opvallend is, dat de pastoors zelf vreemdelingen schijnen, deze ook is een ‘fray’, een Spanjaard dus.

Op St. Maarten treft men katholieke compagniedienaren aan, die tot het katholicisme waren overgegaan, dat zal op St. Eustatius minder zijn voorgekomen, daar men er niet dat contact met katholieken had.

De pastoor wendde zich - Christus is voor alle menschen gestorven, - natuurlijk ook tot de nietvrijen. De dominees deden dit niet, zooals Knappert duidelijk laat zien.

Voor hen, deze nietvrijen, was er een mogelijkheid vrijheid te verkrijgen, zoo zij naar Porto-Rico konden vluchten. Men zond ze niet terug naar St. Eustatius, ‘daar ze naar Porto-Rico waren gekomen om katholiek te worden’.

De Staten van Holland bemoeien zich er zelfs mee. De Spaansche gezant in Den Haag ontkent het, doch de Staten wisten wel beter, ze wisten dat dat wegloopen geschiedde en men de menschen niet terug kreeg, en ze merkten heel bitter op ‘daar diergelijke seer gegronde klachten zelden van eenige uitwerking geweest zijn bij den Hoff van Spanjen’. Dat schreef men reeds in 1751.

De menschen vonden er hun vrijheid en leerden dan toch ook dat Christus kwam voor hen.

In dit land kon het katholicisme niet goed bloeien. Na 1781 kwam de ellende, terwijl men later de nietvrijen niet meer voor zich

[p. 22]

kon winnen, daar zij methodist geworden waren. Het methodisme dat zich met hen bemoeide en hun de exaltatie bood in de godsdienstige plechtigheden, die zij anders vonden in den dans, moest die arme menschen wel trekken.

Viermaal kwam Coke er heen. Hij vond Black Harry bezig op St. Maarten. Graaf Zinsendorf bezocht St. Eustatius, doch werkte niet onder hen.

De Fransche revolutie maakte het onmogelijk dat men Fransche priesters kon sturen. 16 April 1795 kwam het onder de Franschen, wat weer aanleiding was dat velen vertrokken naar elders. In 1801 kwamen de Engelschen weer.

Gelukkig plaatste Paus Leo XII de eilanden onder Curaçao, (7 Jan. 1827), en Mgr. Niewindt was zielsgelukkig als hij eindelijk in 1841 pastoor Kistemaker naar St. Eustatius kon sturen.

Het katholicisme scheen werkelijk heelemaal niet te gaan op St. Eustatius. De kapitein ter zee van Lennep Coster, die tusschen de jaren 1837 en 1840 op St. Eustatius kwam, geeft in zijn ‘Aanteekeningen gehouden bij mijn verblijf in de West-Indien’ Amsterdam 1842, over de godsdienstige toestand het volgende overzicht:

‘Het godsdienstig onderrigt wordt uitsluitend door Engelsche zendelingen van de sekte der Methodisten of van soortgelijke sekten gegeven. Geen protestantsche leeraar of onderwijzer van onze natie is op het eiland te vinden, en men behoeft zich dus niet te verwonderen, dat de in de nabuurschap gevestigde Engelschen partij daar van trekken, en zoo wel hunne taal aan het opkomend geslacht, als hunne godsdienstige denkwijze aan de ouderen in jaren trachten in te prenten.’

Naar men ziet, hij spreekt totaal niet over de aanwezigheid van eenig katholiek leven op St. Eustatius.

Voor het jaar 1836 stonden er maar 4 katholieken opgegeven.

Van Lennep Coster spreekt over een emigratie, misschien dat ook verschillende katholieken emigreerden.