Lux. Jaargang 3

[p. 261]

George Goyau
Geschiedenis van het Pausdom

Bevestiging van de Pauselijke Staat en ontwrichting van de katholieke eenheid. De hervorming.

In de 15 eeuw evenals in de 19e, had het Pausdom als souverein van de Kerkelijke Staat veel te verduren, én van zijn onderdanen, én van zijn naburen. Het had strijd te voeren tegen de tyrannen van omliggende staten, tegen de condottieri, permanente candidaten voor de tyrannie en tegen de vasallen. Om ze in bedwang te houden, bezat het Pausdom niet die hulpmiddelen, welke door de koninklijke families gebruikt werden nl. het geven van leengoederen en kastelen aan verwanten in de zij- of aangetrouwde linies.

Sommige Pausen te beginnen met Callixtus III hebben dit middel geprobeerd maar hun respectievelijke opvolgers hadden er de last van. De neven van den Paus waren gedurende het pontificaat van hun oom, kostelijke verdedigers van de H. Stoel; maar onder de opvolgers waren het vervelende vijanden. Sixtus IV werkte vooral voor de Riario's, zonen van zijn zuster. Alexander VI begunstigde erg de Borgia's. Ook Julius II bemoeide zich heel erg met Italiaanse aangelegenheden; maar het was alleen voor de Kerk, dat hij dit deed. Hij wilde dat de Pausen ‘Heer en Meester waren op het wereldtoneel’. In het toenmalige Italie, was het nodig, dat een Paus gevreesd werd, om gerespecteerd te worden; en om gevreesd te zijn, stond het niet slecht, dat hij een harnas droeg. De smaak van Julius II was navenant. Voor langen tijd had hij de Pauselijke Staten versterkt en de oude pauselijke installatie bevestigd. Van Plaisance tot aan Terracina maakte hij van Sint Pieter een machtige eigenaar. Dit werk echter gaf hem meer eer van de zijde der politiek, dan van de kant van godvruchtige zielen. De Paus kan echter zijn ambt niet goed vervullen, dan op voorwaarde van een goede huisvesting. Julius II streed er voor, om deze aan het Pausdom te verzekeren; en deze materiele zorg, ondankbaar maar onvermijdelijk, overigens goed geëigend voor de strijdlustige natuur van dezen Paus, veroorloofde aan zijn opvolgers, zich geheel en al te geven aan hun geweldige geestelijke arbeid.

Refererend naar de 15e eeuw, schreef Machiavelli op het einde van de 16e; ‘Kort geleden was geen enkele baron klein genoeg, om niet de pauselijke macht te verachten; thans moet zelfs een koning van Frankrijk er respect voor hebben.’

Aldus bevrijd van de politieke gevaren, stond het Pausdom voor het grootste religieuse gevaar, wat het ooit ontmoet had.

In dien groten vloed, die het halve Christendom meesleurde, kan men verschillende stromingen onderscheiden; zij voerden parallel troebel en helder water aan. Van de ene kant had men den geest van opstand tegen elk gezag en de kwade hartstochten van de vorsten, die de hervorming steunden, omdat zij er een werktuig in vonden voor hun slechte instincten. Van de andere kant had men de vurige godsdienstzin van een bepaald aantal gelovigen, die van hun priesters morele zuiverheid verlangden, en die, wanneer zij deze

[p. 262]

niet altijd vonden, de illusie hadden, dat zij, door deze priesters van de hand te doen, een krachtiger en intiemer gemeenschap zouden hebben met den Christus.

In de aanvang van deze beweging vinden we de humanisten, die graag de onrustige weetgierigheid van hun geest, aan de Kerk zagen onttrokken, en de mystieken, die aan deze Kerk maar niet konden vergeven dat zij nog een goed woord over had voor bepaalde humanisten; dan hadden we de losgeslagen Christenen die aan de Roomse Kerk verweten, dat zij teveel besurveilleerd werden en de Christelijke rigoristen, die aan deze Kerk verweten, dat zij over haar zelf niet streng genoeg surveilleerde.

Gedurende de loop der volgende eeuwen zal deze dubbele stroom blijven voortbestaan; er zullen protestantse libertijnen zijn, zoals men ze in de 17e eeuw noemde, die van de hervorming alleen het negatieve element zullen behouden, en die vóór alles zullen waarderen, de vrijheid welke zij aan de gelovigen gaf; anderen daarentegen zullen krampachtig vasthouden met een onverzettelijk geloof, aan het dogma waarvoor Luther verering had; in dit onmiddellijk contact van de ziel met God, zullen zij hun waardigheid van mens verheffen tot het hoogmoedige toe en in een imponerend streng gedrag.

Voor de eersten zal de hervorming een emancipatie zijn, niet alleen van den geest, maar van geheel het menselijk wezen, een behaaglijke reactie op het idee van gezag. De anderen daarentegen zullen zich moreel verplicht gevoelen, door het feit alleen dat ze protestanten zijn, tot een bestaan, wat ernstig georienteerd en religieus gereglementeerd is.

Ziedaar het schisma, wat de hervorming verdeeld; een schisma ongetwijfeld belangrijker dan de verschillende secten en variaties, waarover de grote Bossuet geschreven heeft; want deze variaties hebben slechts betrekking op de harmonie der geesten, maar dit schisma daarentegen heeft betrekking op de harmonie der zielen.

Staat de hervorming tot de renaissance in een verhouding van gevolg en oorzaak? Ofwel verwijdert zij zich ervan en vertoont de hervorming een soort reactie?

Beide meningen kunnen zich handhaven, omdat sedert het ontstaan der hervorming, zowel neo-paganisten als christenen van de oude rots, een eigenaardige broederschap hebben gevormd onder de naam van Reformisten.

Men kan niet de opwerping maken, dat ook het Katholicisme onder zijn leden, zowel vurige- als ongelovige christenen telt; de zaak is heel anders. Een ongelovige katholiek, wordt graag een vijand van het katholicisme; een protestantse libertijn daarentegen, houdt van de hervorming en des te meer, naarmate zij hem een grotere hoeveelheid vrijheden schijnt te geven, ter bevrediging van zijn individuele lusten.

Men bewondert in de geschiedenis van het protestantisme hoogstaande en ernstige Christelijke personen; het is hun ongeluk en hun kruis, dat zij bepaalde groeperingen in hun kerk niet kunnen verloochenen, deze achterhoede van ongelovigen, die reeds 3 eeuwen menen zich te kwijten van hun kerk, door een sectarische haat tegen alles wat katholiek is, en deze voorhoede van vorsten, die van de hervorming profiteerden, hetzij om te scheiden en polygamist te worden, zoals Hendrik VIII, hetzij om zich absoluut vorst te maken, zoals Wasa, hetzij om de aardse goederen te vergroten ten koste van kerkelijke bezittingen, zoals Albert van Brandenburg en vele anderen.

De Katholieke Kerk had een hervorming nodig; dit werd erkend door het concilie van Trente. Het is billijk dit feit vast te houden, om de godsdienstige oorsprong van

[p. 263]

het Protestantisme te verklaren en de overtuiging van de eerste stichters, dat zij werkten voor het welzijn van de Christenheid. Hun middelen waren verkeerd; onder hunne bedoelingen waren er welke te respecteren waren. Maar de meest krachtige hulp welke de protestantse propaganda kreeg, kwam uit Duitsland en Engeland van bedorven en hebzuchtige vorsten, die al hun onderdanen dwongen hun bekering te volgen.

Er is nog een vraag welke de geschiedenis moet stellen, ofschoon zij er geen antwoord op kan geven. Zou zonder deze vreemde weldoeners, de hervorming wel de helft van Europa hebben kunnen bemachtigen?

In 1563 schreef de Venetiaanse gezant Soranzo; ‘In de afval van Duitsland en Engeland, had het eigenbelang der vorsten een veel groter aandeel, dan de mening van Martin Luther of Zwingli; en het zijn niet Calvijn en Beza, maar de onderlinge vijandschappen en het verlangen om te regeren, welke de voornaamste redenen zijn van de huidige onlusten in Frankrijk.’

De droeve herinnering aan Alexander VI was misschien een der motieven van het besluit van Luther; en het is, omdat Clemens VII weigerde het overspelige gedrag van Hendrik VIII goed te keuren, dat deze in zijn koninkrijk, voor Luther spelen ging. De monniken welke hij op de brutaalste wijze vervolgde, waren de Minorieten, de vervolgers van zijn slechte zeden.

Wanneer de eerste hervormers dit alles in overweging hadden genomen, dan hadden ze kunnen zien, dat er iets ontbrak aan hun werk, omdat hun streven naar godsdienstige zeden-verbetering, tot hefboom had, de zedeloosheid van de machtigen dezer aarde.

Dit failliet werd met de tijd meer en meer duidelijk. Luther, Zwingli en Calvijn beweerden een godsdienst te handhaven; en zij beweerden dat deze godsdienst een tak van het Christendom was.

Maar kan men, zich afscheidend van de oude Roomse stam, en verwerpend zelfs, enkele van zijn dogma's, op hechte wijze een geloof opbouwen, wat door de komende generaties Hervormden, over heel de wereld en de eeuwen door zal moeten worden uitgespreid?

En zullen de gelovigen van de hervorming, evenals die van Rome, dit sterke en zoete gevoel hebben, dat zij alleen één lichaam vormen en dat zij de eeuwen door en naar alle kanten der aarde, eenzelfde erfdeel van geloofspunten onder elkander delen.

Deze voldoening werd hen niet gegeven. In zake Godsdienst maakt het individualisme geen kans; en wanneer de mens zich gaat verheffen tot rechter over het dogma, dan stelt hij zich tot rechter over allen. Men zou tegenwoordig in Duitsland er niet meer in slagen, om een nieuwe Augsburger confessie te laten tekenen door al degenen, die zich op Luther beroepen. De Godheid van Christus zelf, het fundament van het Cristendom is niet alleen een voorwerp van twijfel geworden maar zelfs van ontkenning, en dat, voor een groot gedeelte onder hen: er zijn protestante sectes welke geen geloof meer hebben. En terwijl Luther indertijd riep; ‘Het geloof alleen, zonder de werken, is voldoende ter zaligheid.’ keert het Protestantisme van tegenwoordig, met een soms bewonderenswaardige ijver, naar de werken terug, en troost het zich op deze wijze in de achteruitgang of vernietiging van het geloof.