Lux. Jaargang 3

[p. 183]

George Goyau
Geschiedenis van het Pausdom

Pius II en de kruistocht van Ancona.

‘Het zijn niet onze vaderen, maar wij zijn het, die Constantinopel, de hoofdstad van het Oosten door de Turken hebben laten innemen. Terwijl wij ons gemak zoeken in een laf niets-doen, brengen deze barbaren hun wapens tot aan de Donau. Wij voeren oorlog onder elkander en laten de Turken vrij te doen, wat zij willen. Wat hoor ik zeggen? Het zijn voldongen feiten? Zullen wij dan voortaan maar blijven berusten? Alsof men vertrouwen kan op een vrede met een tegenstander als Sultan Mahomed! O, leefden ze nog maar! de Godfrieds, de Boudewijns, de Hugo's, de Bohemonds, de Tancredo's! Het is lang geleden, dat wij hun kreet gehoord hebben, “God wil het”. Zult gij in stilte tot het einde toe, mijn woorden blijven aanhoren? Misschien zijn er onder u, die zeggen; de Paus wil ons aanzetten tot oorlog, ons laten dood maken; deze priesters zijn allen hetzelfde; aan anderen leggen zij lasten op waarnaar zij zelf nog geen vinger van hun hand willen uitsteken. Geloof het niet, mijne kinderen. Ondanks onze zwakheid, die u niet onbekend is, en met gevaar voor ons leven en tot nadeel van de kerkelijke staat, zijn wij hier gekomen. Op de verdediging van het geloof, hebben wij meer prijs gesteld, dan op de erfenis van S. Petrus of op onze gezondheid of onze rust. O. wanneer wij nog de kracht hadden van onze jeugd! Wij zouden met uw goedvinden gelukkig zijn, ons te laten brengen naar de slagvelden, in plaats van hier te spreken. Ons leven, onze persoon, onze goederen staan ter uwe beschikking.’

Zo sprak Pius II in 1458 voor de gezanten der Christenheid, die in Mantua verenigd waren, 5 maanden nadat Constantinopel Turks geworden was.

Vier maanden lang hadden zij hun komst uitgesteld, in de hoop dat de Paus maar zou toegeven aan de uitvluchten van hun wegblijven. Maar de stem van Pius II had ten slotte hun kwade wil overwonnen.

Sedert zijn troonsbestijging had Pius de kruistocht gepredikt, niettegenstaande de Romeinen, wier tyrannieke genegenheid hem in Rome hadden willen houden; niettegenstaande ook dat de heren en condottieri zijne staten bedreigden. Maar Europa wilde niet. Keizer Frederik III had het te druk met zijn strijd tegen Mathias Corvinus, koning van Hongarije; en dit was te erger, daar Corvinus een der vurigste verdedigers was voor de zaak des geloofs. Karel VII, koning van Frankrijk, verweet aan het Pausdom, partij gekozen te hebben in het koninkrijk Napels, ten gunste van het huis van Aragon en tegen het huis van Anjou; onder dit voorwensel weigerde Frankrijk de kruistocht. In naam van den Paus en van de kerk in het Oosten, maakte kardinaal Bessarion een reis naar Duitsland; maar hij verveelde de Duitse vorsten met zijn hinderlijk aandringen en om van hem af te zijn, gaven de vorsten maar niets-waardige beloften. Venetië ging op den kruistocht in, niet zozeer om de tempels van den waren

[p. 184]

God te herstellen, als wel om afzetgebied te vinden voor zijn handel. En Florence, naijverig op Venetië, wilde dat de Venetianen alleen, de lasten van den kruistocht zouden dragen, met de bedoeling dat ze daardoor geruïneerd zouden worden.

Tussen Frederik III, Karel VII, de Duitse vorsten, Venetië en Florence van de ene kant en de Paus van de andere kant, werd geen overeenstemming bereikt.

Maar ieder schip, wat van het Oosten terugkeerde, bracht aan de voeten van Pius wanhopige zielen, die voor den Turk gevlucht waren: en wraak vroegen voor den Christus en gerechtigheid voor zich zelf. Het waren o.a. Thomas Paleologus ‘despoot van Morea’ erfgenaam van den keizer, die zijn laatste adem uitblies in het hospitaal San Spiritu. Charlotte, koningin van Cyprus; Katharina, koningin van Bosnie, met haar lichaam, dat rust in de kerk van Ara coeli te Rome, en de zorg om het te wreken, vermaakte zij het koninkrijk Bosnie aan de H. Stoel, voor het geval het eenmaal aan de Muzulmannen zou ontkomen.

Zo trok de Islam voort, rovend en verscheurend hele stukken van de Christenheid. In ieder vorstendom, wat het bezette, werden de gedoopte souvereinen met den Christus weggejaagd. Na het vertrek der vorsten kwamen de heiligen aan de beurt. In 1462 bracht men bij Pius II het hoofd van den Apostel Andreas; in een plechtige processie werd aan deze bijzondere reliek een ereplaats gegeven in de St. Pieter. Maar de klokken bij deze devote plechtigheden resoneerden als een doodsgelui en de Paus vroeg zich af, of Rome het centrum van de Christenheid niet weldra een kerkhof worden zou?

Toch bleef de onverschilligheid in Europa aanhouden.

Pius II deed nu een van die vreemde pogingen, welke alleen door het geloof kunnen worden ingegeven en ook bewonderenswaardig gemaakt; hij schreef aan den Sultan om hem voor te stellen mét het doopsel, de titel van Keizer der Grieken en het Oosten.

Wanneer in gevaarlijke tijden, de gebeurtenissen tegen het Pausdom schenen samen te spannen, dan wisten de Pausen steeds met een haast vermetele intuitie, hun keuze te doen onder deze gebeurtenissen en in plaats van dan aan de vijandelijke machten het hoofd te bieden, ging het deze temmen en leiden. Men beschuldigt het Pausdom dan wel eens van ontrouw aan de overwonnenen en te heulen met de overwinnaars. Maar het stond boven deze verwijten, zoals het boven de machten stond, waaraan het een voorsprong gaf; en wanneer deze voorsprong succes had, dan zag men in, dat deze ‘aanbidster van het succes’ door een handig geduld, het spel van God gespeeld had.

Veronderstel eens, dat de Sultan gehoor had gegeven aan deze oproep van den Paus, dan zouden de verslagen vorsten er maar heel matigjes mee ingenomen geweest zijn, maar het doel van de kruistochten was bereikt.

Pius II gaf aan den Sultan de hoop op een nieuwe Charlemagne; en met één slag zou de wereldgeschiedenis dan een andere loop genomen hebben. Van nature ontspringen uit de Stoel van Petrus bepaalde stoute gedachten; maar de Paus en de doorsneemens hebben nu eenmaal niet dezelfde opvatting van datgene, wat mogelijk is; het enige ongerijmde voor een paus, de erfgenaam van de eeuwige beloften, is de definitieve overwinning over de dwaling.

De Sultan bleef doof voor de voorstellen van Pius II.

Toen besloot Pius, hoewel lijdende aan koorts en voortdurend geplaagd door een lastige hoest, zelf stappen te nemen tegen den bevelhebber der Turken. Eerst had hij

[p. 185]

gezegd: ‘wij zullen doen als Mozes, die op een heuvel bad, terwijl het volk van Israel slag leverde aan de Amalekieten.’ Maar tevergeefs zou de hemel geholpen hebben, wanneer de Christenheid zich zelf niet hielp. Pius II wilde zelf oprukken tegen de Amalekieten.

Hij vertrok naar Ancona, waar hij enige schepen voor anker had. Enkele jaren te voren had de hertog van Bourgondië beloofd om ter kruistocht te trekken, wanneer een vorst aan het hoofd zou staan. Hij kende de gesteltenis van zijn collegas en vreesde niet, dat hij ooit spijt van zijn belofte hebben zou. Maar Pius II werd nu deze vorst, en hij schreef aan den Hertog om hem aan zijn gelofte te herinneren. Met enkele mooie woorden echter liet de hertog zich verontschuldigen.

Volgens de karakteristieke uitdrukking van een kroniekschrijver, verliet in Duitsland, de kleine man wagen en kruiwagen om tegen de Turken op te trekken. Zij waren voor Pius II de enige troost.

De Venetiaanse vloot, welke hij te Ancona had moeten vinden, bleef uit. De Paus wilde de galeien van den Doge in dienst stellen van Christus, maar de Doge wilde de Pauselijk galeien in dienst stellen van de Venetiaanse handel. De ene wilde de halve maan verslaan, de andere handelshuizen oprichten.

Het was niet dezelfde wind, die in de zeilen blies van Rome en Venetië. En vóór dit geschiedde, was Pius ondermijnd door wachten en ziekte, gestorven als een martelaar van zijn verlangen en als een slachtoffer van de moderne politiek.

Men moet naar Hongarije gaan en naar de Balkan, om in deze periode de ware vijanden te vinden van den Muzulman. Daar vinden we nog de Christenhelden Corvinus, Hunyade en Scanderbeg, die terzelfdertijd nationale helden zijn. Zij werden aangemoedigd door de steun van de opvolgers van Pius II en soms door het optreden van de Pauselijke vloten. Maar deze weerstand duurde slechts kort. De Turken zullen spoedig gaan optreden in het Europese concert of liever de Europese oneenigheid. In de 15de eeuw werd hun aanwezigheid in Europa niet geduld, maar in de 16de eeuw zullen de Christenvorsten van Turkse hulp gebruik gaan maken om elkander afbreuk te doen. Frans I zal zich ervan bedienen om den Duitsen keizer dwars te zitten; Venetië om zich te verrijken; en Oost Europa zit gedurende 300 jaren in een heksenketel van zulk een aard, dat deze wel een wraakgericht schijnt als straf, dat men naar Pius II niet heeft willen luisteren.

Gedurende twee eeuwen hadden talrijke Christenlegers hunne beenderen verstrooid voor de Oosterse kwestie; Pius II had deze kwestie in een droombeeld opgelost.