Lux. Jaargang 3

[p. 97]

George Goyau
Geschiedenis van het Pausdom

Het grote schisma - Poging tot een conciliair parlementarisme.

In dit tijdperk der geschiedenis, waarin de nationaliteiten geboren werden, mislukte het aan de Kerk om haar internationaal karakter aan de wereld te tonen.

Naarmate nieuwe oneenigheden onder de Staten het begrip Christenheid gingen aantasten of loochenen, werd het bestaan van een geestelijke souvereiniteit boven deze oneenigheden meer en meer een utopie; Zelfs ging het optreden van een dergelijke souvereiniteit meer en meer de indruk geven van een anachronisme. Zowel in Frankrijk, Duitsland als Engeland wilde men invloed hebben op het Pausdom, om voor de Europese kwesties een garantie te hebben. De souvereinen gingen elkander de eer betwisten om aan den Paus bescherming te verlenen, om op de eerste plaats te zorgen dat hij hun van dienst zou zijn en vooral om te voorkomen, dat hij aan een ander diensten zou bewijzen. Het was een armzalig idee wat men van het Pausdom had, en men handelde er ook naar.

Van 1378 tot 1409 betwistten twee Pausen elkander de obedientie.

Urbanus VI de Paus van Rome, meer ijverig dan voorzichtig, wilde zijn pauselijk hof hervormen; maar de kardinalen kozen een anderen Paus, van wien zij hoopten dat hij minder lastig zijn zou dan Urbanus.

Het grote schisma was begonnen; Rome en Avignon hadden ieder hun eigen Paus.

In een memorie, aangeboden aan het concilie van Constanz leest men; ‘De aanleiding en oorzaak van het schisma was de oneenigheid onder de vorsten; onder elkander verdeeld, verbond de een en de ander zich met partijen, die elkander de tiaar betwistten. Wanneer deze oneenigheid onder de vorsten niet bestaan had, zou het schisma niet zo lang geduurd hebben; het zou ook niet zo gemakkelijk zijn begonnen.’

Het was om hun politieke belangen. dat de vorsten een der beide Pausen erkenden; de groei van diens gezag beschouwden zij als de overwinning van hunne politiek.

In plaats van leiding te geven in de onderlinge strijd der naties, door deze te regelen of te beeindigen, werden de twee pausdommen door de verschillende oorlogvoerenden op sleeptouw genomen.

Spoedig was de anarchie algemeen, omdat de sluitsteen van het gebouw, waar de mensen onderdak zochten, een ontwrichte macht geworden was. In de laatste eeuwen had het Pausdom in zich een menigte van organen geconcentreerd en onmiddellijke invloed daarop verkregen, tot in de kleinste bijzonderheden van het sociale leven. Maar dit alles was nu onzeker en los, omdat twee pausen elkander de leiding ervan betwistten. Overal botste men tegen de verre weeromstuit van het schisma en de verschrikkelijke schommelingen, waaronder St. Petrus' stoel leed, werden pijnlijk ge-

[p. 98]

voeld tot aan de uiterste grenzen der Christenheid.

Eén abdij had twee abten, één bisdom twee bischoppen, o.a. in Utrecht waar Floris van Wevelinkhoven Urbanus getrouw bleef en Reinoud van Vianen door den tegenpaus tot bisschop benoemd werd. De ridders van St. Jan te Jerusalem hadden op een gegeven moment twee grootmeesters.

Men zocht het onveranderlijke, het absolute, het blijvende, maar men wist niet waar men het moest zoeken. Men had behoefte aan vrede en men vond slechts verdeeldheid. Tussen vorsten en volken onstonden conflicten. In Frankrijk waren het de oproeren van de Mailotins, de Fuchins en Cobochins; in Engeland die der boeren; in Nederland de Hoeksen en de Kabeljouwen, de Schieringers en Vetkopers.

Inwendige twisten verscheurden de koninklijke families, minder om het bezit van de kroon, dan wel om het egoistisch genot van de macht. In Portugal, Frankrijk en Engeland leed men onder een ellende, waarvan het einde niet te overzien was. De Franse en Engelse naties, alleen maar om te bewijzen dat ze geboren waren, bleven 100 jaren elkander beoorlogen. Drie candidaten tenslotte betwistten elkander de keizertroon, Sigismond, Wenceslaus en Joost van Moravie. Het tijdelijke zwaard was evenals het geestelijke zwaard in stukken gevallen. Wie was de Paus door God gewild, wie de Keizer?

De H. Catharina van Zweden en de H. Catharina van Siena hielden het met den Paus van Rome. De H. Vincentius Ferrerius en de H. Petrus van Luxemburg waren voor de Pausen van Avignon. Tussen het jaar 1408 en de verkiezing van een nieuwe Paus op het concilie van Pisa, hielden Karel VI, Wenceslaus en Sigimund de stoel van Petrus voor vacant, daar zij niet konden ontdekken, wie de ware paus was. Valse profeten stonden op, die de openbare mening nog meer in de war brachten; een zekere Telesforus voorspelde het pontificaat van een engelachtigen Paus, die aan den koning van Frankrijk de Keizerstroon zou geven; een zekere Gamalion voorspelde de overbrenging van Petrus' Stoel naar Duitsland. Zij meenden, dat het Pausdom niet in staat was zich zelf te redden en wensten het herstel van de Christelijke eenheid door de definitieve suprematie van een of andere natie.

Tenslotte leed ook het geloof er onder; de leer van Wicleff kweekte in Bohemen de ketterij der Hussieten; en de Tsjechen die 't Duitse juk moe waren, namen deze nieuwigheid gretig aan als een symbool en een instrument voor een nationale herleving.

Een groot aantal theologen verwachtten de vrede van een herziening van de kerkelijke constitutie. Volgens de Katholieke leer is de Paus het noodzakelijk en wezenlijk hoofd van een algemeen concilie. Maar men wist niet wie er nu Paus was! En zo werd in 1409 zonder kennisgeving aan de twee personen, die elkander den tiaar betwistten, het concilie van Pisa samengeroepen. Men koos daar een derde paus Alexander V en gaf aan het schisma nog een hoofd erbij; want de twee eerste hoofden protesteerden. In 1413 werd het concilie van Constanz geopend; in feite stond het boven de drie concurrenten en dit was nodig om de eenheid te herstellen. Maar de vergadering van Constanz wilde dit tot regel maken en verklaarde de superioriteit van het concilie boven den paus. Het maakte een einde aan het bestuurschisma, want op den dag der sluiting had de Christenheid slechts één paus, Martinus V; maar het had het zaad gestrooid voor een dogmatisch schisma; en de conciliaire theorie bedreigde gedurende anderhalve eeuw het pausdom.

Tussen deze theorie en de nationale aspiraties ontstond al heel spoedig een zeer nauw bondgenootschap. Men begon van

[p. 99]

de katholieke kerk een opvatting te krijgen, volgens het wereldbeeld, wat zich aan het vormen was; nl. een maatschappij, verdeeld in vele stukken, in welks bestuur de verschillende naties zouden zijn vertegenwoordigd, hun stem zouden kunnen laten horen, en hun onderlinge ruzies voortzetten. Aan het hoofd van de kerk wenste men een soort geestelijk parlement, waarheen de souvereinen hunne gezanten zonden en de theologie dienstbaar zou worden gemaakt aan de politieke invloeden welke elkander de wereld betwistten. Om kort te gaan, de Kerk zou overgeleverd zijn aan het spel der partijen. De vaststelling van de punten van het dogma, het regelen der kerkelijke discipline zou, evenals het reeds was met de pauskeuze, door politieke invloeden worden getroubleerd.

Het baart geen verwondering, dat de conciliaire theorie in de wereldse machten zijn meest vurige verdedigers had.

Het was voor de pausen zeer moeilijk om snel de Kerk te hervormen; en vóór Zij zou slagen, beleefde men een overgangstijd van een eeuw en de uitbarsting van een ketterij. Tevergeefs riep Eugenius IV de raad in van den H. Bernardinus van Siena en Joannes a Capistrano; tevergeefs riep Pius II mannen als de H. Antoninus van Florence in de commissie belast met de hervorming van de curie. Hun goede bedoelingen misten hun uitwerking. De misbruiken, welke de Christenheid wilde zien verdwijnen, gingen vooral over de inkomsten van het Pauselijk hof; en het tijdperk der geschiedenis waarin het Pausdom het meeste geld nodig had, was juist de 15e eeuw. Men moest de pauselijke staat weer opbouwen en in verdediging brengen, een hof onderhouden en zijn gezantschappen uitbreiden; men had lasten, welke ver de inkomsten overtroffen en deze zouden nog verminderen, wanneer men verschillende misbruiken ging opruimen. Het laat zich begrijpen, dat zeer ijverige Christenen, zoals Louis Aleman, aartsbisschop van Arles, getracht hebben door een schismatieke houding aan het Pausdom een program van hervorming voor te leggen. Van deze persoon heeft toch de Kerk een zalige gemaakt; zij was bijzonder tegemoetkomend voor de mensen van deze tijd, die meer moeite hadden om hun plicht te kennen, dan hun plicht te doen.

Na veel zoeken en tasten wilde het concilie van Bazel de Kerk hervormen, zonder de Paus, ondanks de Paus en tegen den Paus. Maar het leed schipbreuk.

‘Het is voldoende, dat een natie een hervorming verlangt, hoewel een ander er tegen is.’ Zo sprak de vertegenwoordiger van de Universiteit van Vienne op het concilie van Constanz; in één regel kenmerkte hij daar mee de incapaciteit van deze grote vergadering, waar men gestemd had volgens de naties, en welke aldus getracht had een georganiseerde vertegenwoordiging te zijn van de Christenheid. Het concilie van Bazel daarentegen was een verwarde groep; 600 universiteitsprofessoren, priesters, monniken en leken stemden daar maar ieder voor zich.

Daar het concilie grotendeels uit Savoyards bestond, had de keuze van een Savooisen anti-paus toch geen nieuw schisma ten gevolge. Maar doordat het de geesten opwekte voor het idee van een beroep op een algemeen concilie, gaf het wel een stimulans aan kerkelijke revoltes, en een voorwendsel voor koppige tegenstand. Wanneer de Vaders van Bazel inderdaad geslaagd zouden zijn, dan zou de ontwikkeling van nationale kerken de Roomse eenheid hebben verbroken en had men spoedig een ‘histoire des variations’ van de katholieke Kerk kunnen schrijven.

De Kerk aldus in de handen der vorsten te spelen, was dit wel het middel, om de zo nodige hervorming te bereiken?

[p. 100]

Ten tijde van Gregorius VII was juist de bemoeizucht der wereldlijke vorsten oorzaak, dat allerlei misbruiken de Kerk binnenslopen!

De Pragmatieke Sanctie in Frankrijk, een werk van Karel VII en de geestelijkheid, was een toepassing van de decreten van Bazel en een gevolg van de conciliaire beweging. In zijn commentaren beoordeelde Pius II deze sanctie aldus; ‘Deze wet, waarmede de Franse prelaten menen, de vrijheid te hebben gevonden, legt juist een zwaar slavenjuk op; zij heeft, om het zo te zeggen, hen slaven gemaakt van de leken.’

Twintig jaren na Pius II, toen de Kardinaal van Cusa in Innsbruck de kerkelijke hervorming wilde invoeren, werd hem dit belet door den Hertog van Tyrol. Deze had pamflettenschrijvers in zijn dienst, die op gezag van de conciliare theorie, die indertijd was uitgedacht door oprechte aanhangers van de kerkelijke hervorming, later gebruikt werd om deze hervorming zoveel mogelijk tegen te werken. Toen de Pausen een eeuw later er voor zorgden om de decreten van het Cocilie van Trente doorgevoerd te krijgen, hielden koningen en parlementen de doorvoering van deze ‘ultromontane’ instructies tegen, met een beroep op de theologie van Bazel en Constanz.

In de 15e eeuw waren het vooral de vorsten, die profiteerden van dergelijke crisissen in de Kerk, waarbij Pausen en Concilies elkanders welwillendheid betwistten.

De eerste stappen van het Pausdom op de lange weg naar de kerkhervorming, waren de concordaten met de vorsten. Martinus V en Eugenius IV waren de eersten, die dergelijke tractaten sloten. Zij gaven aan de Staat concessies welke in de bloeitijd der Middeleeuwen nooit zouden zijn toegestaan; maar zowel de behoeften van de Kerk als die van de Staat brachten dit met zich mede. De nooit opgeloste kwestie van de verhouding tussen Kerk en Staat openbaarde zich in een nieuwe vorm. Maar door deze daden welke op het eerste gezicht een concessie schenen, wist het Pausdom juist zijn rechten te handhaven. Zij gaven duidelijk te kennen, dat de staat niet alleen de vraagstukken van de Kerk kon oplossen maar zij waren tevens een duidelijk protest tegen eenzijdige handelingen, zoals b.v. de Pragmatieke Sanstie, welke duidelijk een niet- begrijpen of een miskenning was van de Roomse suprematie.

Naarmate de vorsten hunne macht over de kerken versterkten, zien wij hoe het Pausdom zijn absolutisme meer bevestigt en ontwikkelt. Beide ontwikkelingen lopen parallel en de tweede corrigeerde de eerste.

Wanneer werkelijk de concilies in de 15e eeuw er in geslaagd zouden zijn, om aan het Pausdom afbreuk te doen, dan zou de invloed der vorsten op kerkelijk terrein geen enkel tegenwicht gevonden hebben en zouden zij ongestraft paus zijn geweest in hun eigen gebieden.

Het Concilie van Florence, wat de eerste werkelijke oecumenische kerkvergadering was, sinds de 9e eeuw, werd gehouden onder voorzitterschap van Paus Eugenius IV en was gericht tegen de Vaders van Bazel Voor een korte tijd werd daar de vereniging tussen de Latijnse en Griekse Kerk hersteld en bij het grote jubile van 1450 trad Paus Nicolaas V weer op als meester van de Christenheid.

De kroning van Frederik III door dezen Paus in 1452 en de decreten van Pius II en Paulus III, die als opstandig een beroep op een algemeen concilie veroordeelden, getuigden van een spoedig herstel van de Pauselijke suprematie. Aeneas Sylvius Piccolomini had als jong priester deel genomen aan het schismatieke concilie van Bazel; op lateren leeftijd ging hij voor den Paus een concordaat sluiten in Duitsland. ‘Daar, waar

[p. 101]

Gij zijt, zo schreef hij aan Nicolaas V, zijn de decreten voor een heilzame hervorming.’ Hij werd ten slotte zelf Paus. ‘Verwerp Sylvius en luister naar Pius II’ placht hij te zeggen.

Eenzelfde evolutie maakten verschillende van zijn tijdgenoten door, die na vele afdwalingen eindigden met neer te knielen voor den Stoel van Petrus, zoals Pius II met er op te gaan zitten.