Lux. Jaargang 3

[p. 73]

[Lux 1945, nummer 3]

Dr. Joh. Hartog.
De jaarkring

Een uiteenzetting van de betekenis van het Kerkelijk Jaar werd in ‘Lux’ van Maart dezes jaars gegeven. Over de eigenlijke loop van het Kerkelijk Jaar werd toen niet gesproken. Binnen het raam van een artikel kan men niet treden in een verklaring, zoals die door homiletici wordt gegeven, doch een korte beschrijving is gewenst.

Zoals in vorige artikelen werd gezegd kan men eigenlijk niet spreken van verschillende liturgieën, maar slechts van de ‘Liturgie’, welke in essentiële punten zowel naar plaats als tijd immer gelijk is, maar die in accidentele punten naar omstandigheden variëert. Zo is het ook met het Kerkelijk Jaar. Begint derhalve het Kerkelijk Jaar in Oost en West niet op de zelfde dag, dit verschil zal blijken van weinig belang te zijn. In het Kerkelijk Jaar ontmoeten Oost en West elkander zelfs, zodat men wel getracht heeft, zelfs tot in de laatste tijd, de oecumeniciteit der kerk door middel van het Kerkelijk Jaar te bewijzen.

In het Oosten begint het Kerkelijk Jaar, evenals het burgerlijk jaar in het oude Byzantium, met September. Het eerste grote feest is dan dat van de ‘Geboorte van de Allerheiligste Souvereine Vrouwe, Moedergods en Altijd-Maagd Maria’ - zoals de naam in het Oosten luidt - op 8 September.

Christus- of Mariajaar.

Meer dan het Westen ooit heeft gedaan, is door het Oosten Maria's profetie bewaarheid, dat van nu aan alle geslachten haar zalig zouden prijzen (Lucas I, 48). Het eerste feest des Jaars is Haar gewijd in wie de schepping culmineert, in wie de kerk wordt verheerlijkt, in wie de gevallen cosmos hersteld is en vervuld van heerlijkheid. Maria ‘wordt verheven boven alle heiligen en koren van engelen’, zij is de ‘Bron des Levens’, de ‘Tabernakel onzer verzoening met God’, zoals de katholieken van de Byzantijnse ritus op Maria's feesten zingen.

Maar met deze enkele woorden is tevens het kenmerk van alle Oosterse liturgie ge-

[p. 74]

geven: een lofzang tot de Heilige Maagd, Panagía, en door haar tot Christus. Zoals het Westerse spreekwoord luidt: per Mariam ad Jesum, door Maria tot Jezus.

Het Kerkelijk Jaar zal in het Oosten ook besloten worden met het feest van de lichamelijke opneming ten hemel van Haar, in wier ten hemel opneming een voorbeeld gegeven is van wat aan het eind der tijden lot van de gehele schepping zijn zal: de verandering van ons vernederd lichaam, opdat het gelijkvormig worde aan Christus' heerlijk lichaam (Phil. 3:21). Aan de Moeder van het menselijk geslacht, van de gehele mensheid, het hart der wereld, werd deze verheerlijking reeds gegeven vóór de algemene verijzenis ten laatsten dage, wanneer in Maria's herschepping de gehele schepping geheel zal worden vergoddelijkt. Deze theosis of vergoddelijking, het gevolg der vereniging van de beide naturen in Christus - welke vereniging in het Oosten immers ook historisch gesproken het voorwerp van zoveel belangstelling en bespreking is geweest - is de kern van de Oosterse theologie, het herstel van de gelijkvormigheid met God.

Het Westen begint daartegen reeds sedert omstreeks de tiende tot de twaalfde eeuw het Kerkelijk Jaar met de eerste Zondag van de Advent. Het Oosterse Kerkelijke Jaar stijgt ten top in Maria, het Westerse, dat begint met de geboorte van Christus, culmineert ook in Hem. Naast de Oosterse vergoddelijking heeft het Westerse jaar het Laatste Oordeel naar de juridische geest van Rome: de vereniging van Christus met zijn kerk.

Dogmatisch of mystiek Jaar.

Toch kan men niet van een werkelijk verschil tussen beide kerkjaren spreken. Vergoddelijking en Vereniging zijn een en dezelfde voltooiïng van het goddelijk heilswerk. Het ene kan men niet denken zonder 't andere. Dat 't Oosten en 't Westen elk 'n ander facet meer belichten houdt verband met hun onderscheidenlijk meer beschouwende of ontledende aard. Hoewel dus beide jaarkringen niet samenvallen zijn zij in wezen toch gelijk. Het Oosten vindt zijn diepte in de mystiek, het Westen in dogmatiek. Het Oosten beschouwt de Westerse dogmatiek als stijfheid, terwijl de Oosterse mystiek door den Westerling als gewild wordt gezien. Vanzelfsprekend kan een gezonde wisselwerking tussen Oost en West slechts heilzaam werken. Gelukkig, dat reeds gedurende ettelijke tientallen jaren dit contact is toegehaald met het vruchtbare gevolg van een verdieping van dogmatisch denken en van toenadering tot Rome in het Oosten. In het Westen daarentegen begint men, schroomvallig nog, zich te verdiepen in de Oosterse vorm van mystiek, vooral nadat de Russische diaspora-kerk ons met haar theologische werken in het Frans en Engels is gaan verrijken.

Twee kringen en een derde.

Het Kerkelijk jaar bestaat uit twee kringen, door welke nog een derde, die der heiligen is gevlochten. Deze laatste kring zou men ook de eeuwigheidskring kunnen noemen, zoals later zal worden betoogd.

De eerste tijdkring is de Kring der Vleeswording of Kerstkring, welke van de eerste adventszondag tot aan die, genaamd Septuagesima, loopt. De tweede Kring der Verlossing, loopt van Septuagesima tot aan de Laatste Zondag na Pinksteren. De Heiligenkring kan men laten beginnen met het feest der Heilige Apostelen Petrus en Paulus op 29 Juni of wel met de Tenhemelopneming van de Heilige Maagd op 15 Augustus. Het verschil van mening ten aanzien hiervan zal ter plaatse behandeld worden.

Beide Kringen, die de Kerst- en Paas-

[p. 75]

kring worden genoemd, zijn gelijk van bouw. De Paaskring, welke het oudst is, diende aan de Kerstkring ten voorbeeld.

De Liturgie zoekt contrasten

De Kerstkring begint met de Advent, een tijd van vier weken van boete en voorbereiding voor het vreugderijke feest.. Het contrasterende karakter is een psychologisch kenmerk van de Liturgie, dat men steeds weer terug vindt. Midden in de boetetijd onderbreekt de Zondag ‘Gaudete’ de atmospheer, terwijl het zachte rose contrasteert met het paars. Diaken en subdiaken hernemen dalmatiek en tunica. In het Missaal van Parijs vormt de psalm Coeli enarrant de intreezang, een ontroerende uit drukking van verlangen naar den Beloofde. In het Cisterciënser Brevier, waar de psalmen opschriften dragen, heet deze psalm: Over de Vleeswording van Christus en de aanbeveling van de nieuwe wet.

Het Te Deum wordt niet gezongen in het tijdofficie, omdat de Vleeswording nog niet heeft plaats gevonden. De gedachtenis der heiligen wordt weggelaten, want deze tijd is uitsluitend gewijd aan Maria en Christus en bovendien waren voor Christus' komst de heiligen nog niet als voorsprekers toegelaten.

Deze voorbereiding tot het Kerstfeest is niet een loutere herdenking van de verlangens van het oude volk. In de mond der Kerk hebben deze vrome uitroepen steeds een werkelijke waarde. De Vleeswording wordt niet beperkt tot Bethlehem, maar op mystieke wijze wordt het ganse heilswerk herhaald in elken mens, in de Kerk.

Advent en Vasten elkanders omgekeerde

Hoewel echter de plaats van de Advent voor het Kerstfeest in het raam van het Kerkelijk Jaar ongeveer gelijk is aan de overeenkomende plaats van de Vasten voor het Paasfeest, is beider liturgisch karakter toch zeer verschillend. De Advent wordt gekenmerkt door de toeneming van vreugde, zoals de O-antiphonen onder andere illustreren. De Vasten daarentegen draagt het teken van toenemend boetebesef. Psychologisch beklemtoont de Advent meer het gevoel, de Vasten de wil.

Elk feest is het volle Mysterie.

Door het feit der Vleeswording is de gehele schepping alrede verlost. Men moet het feest der Vleeswording niet losmaken van de andere feesten. De Vleeswording zou zonder betekenis zijn, als de kruisiging en de Opstanding, de Hemelvaart en de Nederdaling des Heiligen Geestes er niet op volgden. Daarom viert de Kerk op elk feest de Heilige Eucharistie, welke het mysterie van het gehele heilswerk is.

De mens kan evenwel dit goddelijk heilswerk in zijn volheid maar moeilijk bevatten. Daarom belicht de Kerk een bepaald ogenblik van dit heilswerk op elk feest. Dat wordt het mysterie van het bepaalde feest genoemd. Gedurende de loop van de gehele jaarkring wordt het mysterie in het Mystieke Lichaam uitgevoerd, waardoor dit dan ook deel heeft in de verdiensten welke Christus heeft verworven.

In dit verband zijn de drie heilige Missen, welke de Latijnse ritus viert op het Kerstfeest, vol diepe betekenis. Eerst wordt de eeuwige geboorte uit den Vader gevierd, dan de geboorte uit de Heilige Moeder-Gods, en ten derde de mystieke geboorte in de harten der gelovigen.

In de Vleeswording is de afstand tussen God en de gevallen mensheid overbrugd. Daarom is het Kerstfeest het beginnend feest. De scheiding tussen gewijd en werelds is opgeheven. Alleen in het licht der

[p. 76]

Vleeswording kan de Liturgie bestaan en in de Liturgie wordt de redding van elke menselijke daad, gedachte en woord voorgesteld.

De Openbaring aan de wereld door ons.

Het Kerstgebeuren staat niet alleen. Kort erna volgt de Openbaring of Driekoningen. Kerstmis en Openbaring zijn twee mysteriën, welke door één verwante ritus verbonden zijn, zoals Paus Leo zeide in het Westen en zoals het Vastentriodion in het Oosten zingt. Ook is het Laatste Evangelie van kerstmis het gewone Evangelie van de Openbaring. De kerstkring is als het ware een ellips. Er zijn twee middelpunten, die beide aanwezig moeten zijn, of de figuur houdt op een ellips te zijn.

Wanneer Christus is vlees geworden in de gelovigen, worden zij besneden van hun zonden en roemen zij in de naam van Jezus. De feesten der besnijdenis, van de Zoete Naam gaan voorbij. De tijd, welke tussen Kerstmis en de Openbaring verloopt, wordt door de Kerk geplaveid met glorie. De Kerk, die op mystieke wijze Christus in haar leden heeft, bidt dat zij met Hem tot openbaring kome op het feest dier Openbaring.

Deze Openbaring is de uitbreiding van Christus' Lichaam over de wereld. Alle landen en volken en stammen worden in het officie van deze dag hiertoe geroepen. Op de Zondagen na de Openbaring wordt dit voortgezet, beklemtoond nog door de wonderdaden des Heren.

Ook wordt de zegening der natuur, op het kerstfeest met de Sint Janswijn begonnen, vervolgd door de grote waterzegening, die in het Westen langzamerhand uit de ritualiën verloren is gegaan.

Deze zegening is niet een zegen van het water, zoals die op de Stille Zaterdag plaats vindt. Op de Openbaring gaat men bij voorkeur naar stromend water, naar een rivier. Slechts wanneer dit ontbreekt en er ook geen in de buurt is, neemt men zijn toevlucht tot een schaal, die dan in het kerkportaal word gezet. De zegening van het water is de symbolisch-mystieke voorstelling van de Herschepping, welke thans begint. Christus is geopenbaard en de Heilige Drievuldigheid is aan de dag getreden. De waterzegening opent met het verhaal uit Genesis waar de Geest Gods zweefde op de wateren (Gen. 1:2), dus ten tijde van de Schepping, toen de Heilige Drievuldigheid haar scheppingsmacht oefende. Bij de doop des Heren, toen de herschepping begon, oefende de Heilige Geest deze zelfde macht en toonde Zij zich der mensheid als een duif. De eigenlijke formule der zegening is dan ook feitelijk niet anders dan een lofzang op de Openbaring: ‘Toen Gij, o Heer gedoopt werdt in de Jordaan, is de aanbidding der Drievuldigheid geopenbaard, want de stem des Vaders getuigde van U door U zijn geliefde Zoon te noemen, en de Geest in de gedaante van een duif bevestigde de zekerheid des Woords. Aan U, die verschenen zijt, Christus God, en die de wereld verlicht hebt, glorie zij U.’