Lux. Jaargang 3

[p. 66]

M.D. Latour O.P.
Robinson Crusoë

Ongeveer tweehonderdveertig jaar geleden ging er een man naar Chili, die nu over de hele wereld bekend is onder de naam van Robinson Crusoe. Zijn ware naam was Alexander Selkirk; hij werd geboren in Schotland en ging de zee op. Na verschillende avonturen werd hij achtergelaten op Juan Fernandez, een eiland, dat ongeveer vierhonderd mijl ten Westen van Valparaiso, tegenover de kust van Chili ligt. Dit eiland heeft een sikkelvorm, is twaalf mijl lang en zeven breed en de kust is zo steil en rotsachtig dat er maar één plaats is voor schepen om te landen. Er groeien alle soort wilde vruchten en er is een grot van dertig voet lang met verschillende zijholen.

Alexander Selkirk vond deze grot en woonde er alleen in gedurende vier jaar en vier maanden, totdat een voorbijvarend schip zijn lichtbaken zag, hem opnam en terugbracht naar Engeland. Daar leefde hij nog veertien jaar en werd luitenant van de Britse Marine. Dat eiland voor de kust van Chili heeft hij nooit vergeten en men beweert dat hij een grot bouwde in zijn tuin in Engeland en daar zo nu en dan in ging zitten om te peinzen over de frisse wind en de daverende zonneschijn van Zuid-Amerika. Vóór hij stierf vertelde hij zijn geschiedenis aan een veelschrijver, genaamd Defoe, die een boek over hem schreef, maar wel nooit gedacht zal hebben, dat dit boek nog eens onsterfelijke roem zou bezorgen aan hem zelf en eeuwen zou blijven voortbestaan, al is het dan maar als kinderboek met prentjes. Alleen ingewijden weten, dat het een strekkingsroman is. Als zodanig is het boek n.l. totaal mislukt, maar als avonturenroman is het een ongelofelijk goed stuk vertelsel. Dat hebben ruim twee eeuwen van blijvend succes duidelijk genoeg bewezen.

Bovenvermeld relaas over het ontstaan van de meest gelezen roman uit de wereldlitteratuur, zal vermoedelijk dicht bij de waarheid staan. In ons artikel over Dampier (LUX, Jrg. 2, No. 6) stipten wij dit geval slechts even in het voorbijgaan aan. Maar toen de Knickerbocker van 5 Maart 1945 met een interessant artikel voor de dag kwam over een Nederlandse bron voor het Robinson-verhaal, nl. Beschrijvinge van het Magtig Koningrijk Krinke Kesmes, etc., door Dr. Hendrik Smeeks, werd onze persoonlijke nieuwsgierigheid geprikkeld, vooral omdat wij meenden in Dampiers werk iets gelezen te hebben, dat misschien nog enig licht kan werpen op de oorsprong van de Robinson-roman.

Hoe komt Robinson aan zijn naam? Is die naam zuiver willekeurig, of gekozen met een klaarblijkelijke herinnering aan een bepaald persoon? Men haalde in die tijd zoveel grapjes uit met familienamen, vertaalde ze in het latijn of grieks, of gooide, als dat ergens voor dienen kon, de letters eenvoudig door elkaar. Opvallend is, dat dokter SMEEKS en Krinke KESMES twee eigenamen vertonen, die uit precies de zelfde letters bestaan. Smeeks heeft evident zijn eigen naam door elkaar gegooid om er Kesmes van te maken. Bij het lezen van de

[p. 67]

naam Robinson, kwam mij plotseling een herinnering te binnen uit Dampiers reisverhalen, waarbij niet Alexander Selkirk betrokken is, maar wel het eiland Juan Fernandez (Dampier schrijft Joan Fernando) en een zekere Indiaan Robin.

We zullen ter verklaring enkele passages uit Dampier moeten aanhalen, echter met geringe wijzigingen in stijl en spelling.

‘De 22ste Maart kwamen wij in het gezicht van het Juan Fernandez eiland en wierpen 's anderdaags het anker uit in een baai ten Zuiden van hetzelve, op vijf en twintig vademen water, geen twee kabels lengte van het strand. Terstond zetten wij onze cano uit en gingen aan land om naar een Moskito-Indiaan te zoeken, welken wij daar gelaten hadden, toen wij in het jaar 1681 (het was nu 1684) kort voordat wij naar Arica gingen, door drie Spaanse schepen gejaagd werden. Kapitein Watlin was toen ons opperhoofd, nadat kapitein Sharp afgezet was. Deze Indiaan had hier meer dan drie jaren alleen op het eiland gewoond, alhoewel hij dikwijls genoeg gezocht was door Spanjaarden, die wisten dat hij op het eiland gebleven was en hem echter nooit konden vinden. Hij was in het bos op de geitenjacht, toen kapitein Watlin met zijn volk aftrok en het schip was al onder zeil, eer hij aan de oever kwam. Hij had bij zich een vuurroer, een mes, een horentje met buskruit en een weinig hagel. Toen hij dit verschoten had, bedacht hij een middel, door kerven in zijn mes te maken, om de loop van zijn roer aan kleine stukjes te zagen, van welke hij harpoenen, spiesen, haken en een lang mes maakte, gloeide die stukken eerst in een vuur, dat hij met een stuk van een roer uit een keisteen sloeg, nadat hij het eerst had gehard. Dit hij van te voren van de Engelsen geleerd. De gloeiende stukken ijzer boog en klopte hij dan naar zijn zin met stenen en zaagde ze met zijn gehakkeld mes of sleep er door lange arbeid een punt aan, of hardde ze behoorlijk, naar gelang de noodzakelijkheid vereiste. Dit zal misschien vreemd schijnen voor iemand, aan wien de vernuftigheid van de Indianen onbekend is, maar het is niet meer dan deze Moskito's in hun land gewoon zijn, alwaar zij hun eigen vissersgereedschap zonder smidse of aanbeeld maken, alhoewel zij er veel tijd aan besteden.’......

Iets verder lezen we: ‘Maar om weder op onze Moskito op het eiland van Juan Fernandez terug te keren: het was met zodanige werktuigen, welke hij op zulke wijze als gezegd is, maakte, dat hij zodanige leeftocht bekwam, als het eiland opleverde, zoals geiten en vis. Hij verhaalde ons, dat hij in het eerst, voor hij vishoeken gemaakt had, genoodzaakt was seals (zeehonden) te eten, wat een zeer slechte spijs is: maar naderhand doodde hij nooit een zeehond, dan om er snoeren van te maken, waarvoor hij de huid aan riemen sneed. Hij had een klein huisje of hut, een halve engelse mijl van de zee, die van binnen met geitenvellen bekleed was. Zijn leger of rustkoets van stokken was omtrent twee voet hoog van de grond en ook met zulke vellen bespreid, die zijn enige bedbekleding uitmaakten. Hij had geen kleren meer, wijl degene, die hij van Watlins schip had meegebracht, versleten waren, maar hij droeg alleen een geitenvel om zijn middel. Hij had ons schip daags voor wij ten anker kwamen, gezien. Menende, dat wij Engelsen waren, had hij 's morgens eer wij ankerden, drie geiten gedood en die gereed gemaakt met kool, om ons te onthalen als wij aan land kwamen. Hij kwam dan aan de zeekant om ons over onze behouden aankomst te verwelkomen. En toen wij landden, sprong een Moskito-Indiaan, genaamd Robin, het eerst op het strand, en naar zijn landsman toelopende, wierp hij zich plat op zijn aangezicht voor diens voeten neer. De ander

[p. 68]

beurde hem op en omhelsde hem, viel eveneens op zijn aangezicht aan Robins voeten en werd door hem ook opgeholpen. Wij aanschouwden met vermaak de verbaasdheid, tederheid en plechtigheid van deze ontmoeting, welke uitermate beminnelijk van weerszijde was. Toen hun plichtplegingen van beleefdheid afgelopen waren, kwamen wij, die het aanzagen, ook nader, omhelsden een voor een dien wij vonden, welke ongemeen blij was zo veel van zijn oude vrienden te zien, die met opzet, zoals hij meende, gekomen waren om hem af te halen. Hij was Will geheten, gelijk de ander Robin. De Engelsen hadden hen die naam gegeven, want onder elkander hebben zij geen namen. Zij achten het een grote gunst, als wij hun een naam geven en klagen erover zo wij het niet doen, als we onder hen verkeren. Ze zeggen van zichzelf, dat ze arme mensen zijn en geen naam hebben.

Dit eiland ligt op de hoogte, van 34 gr. en 15 min. en omtrent honderdtwintig mijlen van de vaste kust Het is omstreeks twaalf mijlen in het rond, vol van hoge bergen en vermakelijke dalen, welke, zo zij wel bebouwd werden, alles wat voor die luchtstreek geschikt was, zouden voortbrengen.’

Defoe zelf geeft als reden op voor het geven van de naam Robinson Crusoe, dat Robinson een naam was, die in de familie van zijn moeder veel voorkwam, terwijl zijn vader eigelijk Kreutznaer heette en uit Bremen kwam. Deze ging echter wonen te York en kocht een landgoed ‘but by the usual corruption of words in England, we are now called, nay, we call ourselves, and write our name Crusoe.’ Iedereen heeft het volste recht deze naamverklaring voor pure fantasie te houden. Defoe is een meesster in het verhalen van fantasie, alsof het waarheid is. Iets moet hem toch op het idee gebracht hebben om zijn held de naam Robinson te geven. Mogelijk heeft het lezen van de geschiedenis van den Indiaan Robin die het eerst aan land sprong om den Indiaan Will te omhelzen, hem als vanzelf herinnerd aan den meest populairen Engelsen volks- en romanheld Robin Hood en voelde hij daardoor een verlangen in zich ontstaan, zijn romanheld, zijn geesteskind, te begiftigen met een naam, die aanstonds romantische en fantastische reminiscenties moest wekken: zoon van Robin, Robin-son. Ik kan dit natuurlijk niet bewijzen; het is maar een gissing

Laten we even opmerken, dat in het reisverhaal van Dampier niets verhaald wordt van de avonturen van Alexander Selkirk en wel om de doodeenvoudige reden, dat de Voyage round the world verscheen in 1697 terwijl Selkirk pas in 1704 op Juan Fernandez werd gezet en in 1708 bevrijd, terwijl het schip, dat hem opnam, pas in 1711 in Engeland terugkwam. Ik maak deze opmerking, om aan te tonen, dat Dokter Hendrik Smeeks voor zijn Magtig Koninkrijk Krinke Kesmes onmogelijk gebruik kan gemaakt hebben van de avonturen van Alexander Selkirk, terwijl het omgekeerd heel goed mogelijk is, dat Defoe het werk van Smeeks gekend en gelezen heeft. Defoe is verscheidene jaren in Nederland geweest en verstond de Nederlandse taal waarschijnlijk goed.

Het is mogelijk en zelfs waarschijnlijk, dat Smeeks de New Voyage round the World van Dampier gelezen heeft en dan is hij daarin natuurlijk het verhaal tegengekomen van de Indianen Robin en Will. Deze gegevens, vermoedelijk aangevuld met elders gevonden verhalen van ongeveer dezelfde inhoud, kunnen voldoende materiaal geleverd hebben aan den Amsterdamsen chirurgijn om zijn boek te schrijven over het Magtig Koningrijk Krinke Kesmes, dat intussen nooit de roem mocht genieten van de roman van Robinson Crusoe.

Als er op Juan Fernandez alleen al twee

[p. 69]

maal kort achter elkaar iemand enkele jaren als eenzame balling geleefd heeft, is het helemaal niet uitgesloten, dat elders iets dergelijks voorgekomen is. Mogelijk heeft een in 1659 uit de equipage van het schip De Wakende Boey vermiste scheepsjongen, hem het motief aan de hand gedaan Deze jongen van twaalf jaar, Sjouke Gabbes, helpt mee zoeken naar de vermiste bemanning van een schip, op de kust van Australië, maar raakt zelf verdwaald in het binnenland. Na negen dagen zoeken geven zijn maats de moed op en laten hem achter. Enig voedsel en gereedschappen worden voor hem op het strand gedeponeerd en het Robinson Crusoe-leven begint.

Opvallend veel bizonderheden uit het verslag van deze avonturen, echt of verzonnen, vindt men terug in de klassieke Robinson van Defoe. Smeeks ontleende zijn kennis van het Australische landschap aan de uitkomsten van een daarheen onder bevel van Willem de Vlamingh, die in 1696 plaats had. Deze reis is beschreven in het gedrukt journaal van het schip ‘De Nijptang,’ voorkomende als bijlage achter het in 1701 te Amsterdam verschenen werk: Historie der Sevarambes. In hoeverre de achtergebleven schepeling van Smeeks een historisch of een gefingeerd persoon is, is niet met zekerheid uit te maken.

Defoe van zijn kant schijnt de nodige achtergrondschilderingen voor zijn roman ontleend te hebben aan een boek van kapitein John Poyntz, gedrukt in 1683 en handelend over The present Prospect of the Famous and Fertile Island of......... Tobago! De mensen van Tobago beweren zelfs zonder blikken of blozen, dat Tobago het enige echte en oprechte Robinson Crusoe-eiland is. Jammer voor hen, is dit niet overeenkomstig de waarheid. Maar...... hoe meer attracties een touristeneiland heeft, hoe beter!

Over Dr. Smeeks zelf weet men betrekkelijk weinig. Een zekere Dr. Hendrik Smekes komt sedert 1688 als geneesheer te Amsterdam voor. Vroeger schijnt hij jaren lang scheepsdokter geweest te zijn, bepaaldelijk in 1674 en volgende jaren. Op latere leeftijd heeft hij zich te Zwolle gevestigd, alwaar hij in 1721 is overleden. Op een anoniem overliedenstuk van het chirurgijnsgilde te Amsterdam, van 1706, staat Hendrik Smekes.

Daniel Defoe, de schrijver van Robinson Crusoe, werd geboren in 1660 en stierf in 1731. Hij was de zoon van een handelsman te Londen, wiens Calvinistische familie anderhalve eeuw vroeger voor Alva uit België was gevlucht. Het waren Dissenters (nonconformisten) en drie jaar lang heeft Defoe voor Dominee gestudeerd. Daar hem dit tegenstond, werd hij eerst winkelbediende en later handelsreiziger. Als zodanig bezocht hij Portugal en Spanje, waarschijnlijk Italië, zeker Frankrijk en Nederland, het enige land waar hij zich thuis gevoelde onder geestverwanten. In 1682 was hij terug in Engeland en het volgend jaar huwde hij en begon een handelszaak, ging failliet en begon een baksteenfabriek, die hem weer rijk maakte, redigeerde een tijdschrift, was journalist, handelsman, politicus, romanschrijver, Dissenter en papenhater. Zijn meest beroemde werk is Robinson Crusoe (1719), in drie delen. In Engeland werden de eerste twee delen in veertig jaar tijds meer dan veertig maal herdrukt. In Nederland werd het boek eerst vertaald in het Frans door Justus van Effen. Het succes in Nederland overtrof zelfs dat in Engeland. In het midden van de 18de eeuw werd Robinson Crusoe door Jean Jacques Rousseau in zijn Emile (1762) geprezen als het beste paedagogische werk ter wereld. Door deze zeer overdreven lof werd het boek beroemd over heel Europa. Een latijnse vertaling, Fata Robinsonis Crusoei, werd tot in de twintigste eeuw in Engeland als schoolboek gebruikt. In 1920 bestonden er al 250

[p. 70]

verschillende bewerkingen van dit boek.

Hoeveel bronnen Defoe ook gebruikt mocht hebben, het blijft staan dat hij zijn materiaal op een originele en boeiende wijson Crusoe, ondanks alle voorlopers, toch de waarde van een oorspronkelijk kunstwerk blijft behouden.

ze wist te bewerken, waardoor zijn Robin-