|
| |
| |
| |
George Goyau
Geschiedenis van het Pausdom
De Crisis in het Pausdom - Einde van de Christen maatschappij. Het Pausdom te Avignon - St. Birgitta en Catharina van Senen.
Bij het grote jubilee van 1300, had de strijdende Kerk het aanzien van een triomferende. Uit alle landen stroomden de gelovigen naar de voeten van Bonifacius VIII en gedurende 12 maanden legden de huldeblijken der volkeren de getuigenis af, dat men de Paus erkende als de souverein van alle zielen.
Dag en nacht hielden twee geestelijken de wacht bij de graven der apostelen, om de aalmoezen te innen, welke de gelovigen daar neerlegden. Deze grootse pelgrimage, welke samenviel met een scheuring in het keizerrijk, scheen een nieuwe stoot te zullen geven aan de wereldsuprematie van het Pausdom.
Doch eensklaps veranderde de situatie.
Philips de Schone, koning van Frankrijk beleed heel devoot het Christendom, maar had er niet het minste begrip van en wilde evenmin de lasten ervan dragen. Hij wilde een absoluut vorst zijn en dacht er zelfs over, na het grote interregnum, waardoor het Duitse Rijk verzwakt was, voor het geslacht der Capets, het erfelijk keizerschap te bemachtigen. Maar de politiek van het Pausdom stond hem in den weg. Tegenover Engeland wilde hij meester zijn over vrede en oorlog, maar van voorstellen over arbitrage of bondgenootschap wilde hij niet horen. Ook wilde hij valse munten maken, maar hij begreep, dat hij het Pausdom tegenover zich zou vinden, evenals indertijd Innocentius III gedaan had met den valsen munter, die Aragon bestuurde.
De strijd scheen echter onvermijdelijk en hij nam dan ook de wapens op. Heel voorzichtig, beurtelings gebiedend en schermutselend ging Bonifacius te werk. Philips voerde zijn strijd met veel list; hij begon met pamfletten, vervolgde met falsificaties en eindigde met een klap in het gezicht.
De eisen van Bonifacius VIII waren in den grond der zaak dezelfde, als die van Innocentius III; maar ten tijde van Innocentius was er nog geen enkele staat sterk gevestigd.
Philips de Schone was van mening dat het koninklijk absolutisme noodzakelijk was voor de Franse Staat; en hij zag, dat dit onverenigbaar was met het Pauselijk absolutisme.
Heel handig wist hij de openbare mening te winnen en de Franse burgerij werd uitgenodigd, om zelf de ketenen te smeden. waarvan ze niet eerder zou bevrijd worden, dan met de Franse revolutie. De burgerij, verenigd in de Staten Generaal kondigde de wet af; ‘dat de koning op aarde geen andere souverein had dan God.’ en daarmede meende men een bulle van Bonifacius VIII weerlegd te hebben. Dit beginsel, wat op deze wereld een vrijgeleide gaf aan alle vorstelijke willekeur, deed dus zijn intrede in dit ondermaanse, met een antipauselijk manifest; en hiermede verbande men de leer der vrijheid, die het gebruik van de macht
| |
| |
onderwierp aan bepaalde plichten. Hiermede deed het volk dus afstand van zijn rechten; maar de Paus kon in de aanslag van Anagni, niet door den koning van Frankrijk en de Colonna's tot het doen van een dergelijke afstand gedwongen worden. Als tegenzet hoopte Philips, dat de aartsbisschop van Bordeaux, wel daartoe bereid zou zijn, toen deze de tiaar aannam onder de naam van Clemens V.
Van Lyon, waar hij werd gekroond, ging Clemens V naar Avignon, omdat de Paus ter uitoefening van zijn macht een zekere veiligheid nodig heeft, welke hem door de Romeinse aristocratie niet gegeven werd. Zeventig jaar later ging het Pausdom weer de weg naar Rome terug, omdat Pausen ten respecte van hun macht, niet alleen nodig hebben om vrij te zijn, maar ook aldus te schijnen. De openbare mening beschouwde hen als slaven van den Koning van Frankrijk; en zonder twijfel maakte men wel te veel alarm, maar dat er alarm gemaakt werd, was al erg genoeg. Een situatie, die voor dergelijke vermoedens aanleiding gaf, was op zich al verkeerd en te betreuren.
De geschiedenis van de 14de eeuw wijst dan ook op een snel verval van de Pauselijke invloed. Onder de Christenen werd het aangevoeld, dat een hof, wat zich te Avignon gevestigd had, opgehouden had een internationale macht te zijn. Wanneer de anathema's van Avignon, de vijanden van de Franse koningen troffen, dan schenen ze al afgestompt, vóór dat ze insloegen. Keizer Lodewijk de Beier, erfgenaam van de pretenties van het heidense keizerrijk, trotseerde de excommunicatie; hij voerde aan, dat de Paus in dienst was van de Valois, die aan Wittelsbach de wereldheerschappij wilden ontnemen. Zelfs maakte hij zijn eigen paus, omdat ook Frankrijk de zijne had. In theorie hield men nog, dat de Paus als arbiter moest optreden, maar in feite nam men maar heel weinig tot dit scheidsgerecht zijn toevlucht. Toch bleven de Pausen van Avignon, evenals hun voorgangers, aan de belligerenten hun diensten aanbieden voor de vrede, en de legaten in de 14de eeuw bleven gaan naar de legerkampen met hun voorstellen voor wapenstilstand.
Men ziet b.v. Urbanus V vredesonderhandelingen openen tussen den Graaf van Comminges en den Graaf van Foix, tussen de Koningen van Navarre, Aragon en Frankrijk, en onder de kleinere souvereinen van de Dauphiné en Valentinois: verder trad hij op tegen de grote maatschappijen en bemiddelde hij bij den koning van Frankrijk, om vermindering van belastingen voor verwoeste provincies.
Maar de Pausen bezaten toch niet meer het nodige gezag om het welzijn van vorsten en volkeren te behartigen; en dit niettegenstaande deze volkeren en vorsten. Indien zij getracht zouden hebben de Valois en Plantagenets door een plechtige bemiddeling te verzoenen, zou Engeland het waarschijnlijk geweigerd hebben.
Men geloofde niet meer dat de Pausen vrij waren, en dergelijke twijfels waren niet geheel en al ongegrond; men had ze slechts weg kunnen nemen, tegelijk met het voorwendsel. Zo verminderde het gezag van het Pausdom. En deze verandering van den staat van zaken was een droefenis voor vrome zielen. Het beste deel der Christenheid, wat ten alle tijde op den bres gestaan had om de invloed van de Kerk te verdedigen en te vergroten, werd er door verlamd en de vijanden van het hof van Rome werden er door versterkt.
De geschriften van Marsilius van Padua zijn van een ongekende brutaliteit.
De tijden waren gunstig voor dergelijke ketterse stellingen; en het succes daarvan bracht de herleving van het heidense Caesarisme. Italië betreurde als een weduwe de afwezigheid van het souvereine
| |
| |
Pausdom; maar was het voor een gedeelte er zelf niet de schuld van? In de litteratuur van die dagen vinden we aan het adres van de Pausen van Avignon de meest dringende oproepen; en in dit koor van verwijten en verzuchtingen overheersen de stemmen van Dante en Petrarca.
Maar Italië, wat zo verlangend was om zijn Pausen terug te zien, maakte geenszins haast, om die terugkeer te verdienen, In verschillende steden stonden tyrannen op, die onrust brachten over de burgerij en een gevaar waren voor de algemene vrede. In Rome ontstond tegen het jaar 1350 een verschrikkelijke wanorde, deels door een aardbeving, deels door herhaalde rooftochten, deels door een kinderlijke poging om een republiek te vormen, en deels door het ondergrondse werk der aristocratische partijen; en Kardinaal Albornoz had verschillende jaren nodig om de orde te herstellen.
Aan de brede Rhone hadden de Pausen een veilig bestaan, en de boorden van den Tiber beloofden zulk een bestaan niet. En wanneer de Pausen in het Comtat het nieuws ontvingen, dat Rome door Rienzi in opstand was gebracht, of door de Florentijnen bedreigd werd, dan hadden zij er geen spijt van, dat zij hun persoon en de kerk in veiligheid hadden gebracht.
De financiële organisatie, die in de 12e en 13e eeuw langzaam was opgebouwd, werd tijdens Avignon verder ontwikkeld en gestabiliseerd. Kloosters, heerlijkheden en koninkrijken zonden geregeld hun cijns, de aflossing voor de garantie van hun privileges en rechten. Uit de gehele Christenheid, zelfs uit Groenland en IJsland kwamen de inkomsten voor de kruistochten, de Christus-penning, aanvankelijk door bisschoppen ingevoerd en later door legaten en nuntii; de inning daarvan lag in handen van collectanten verspreid over de gehele Christenheid.
De zonden der wereld ook vermeerderden de Pauselijke inkomsten. Men heeft zich geërgerd, over wat men in oppervlakkige taal noemde, de verkoop van aflaten, de verkoop van penitenties. In werkelijkheid echter hebben de begrippen, welke de oorzaak waren van deze gebruiken, niets schokkends. De voldoening, welke op het berouw moet volgen, het godvruchtige werk, waardoor de aflaat verdiend wordt, kan bestaan in een aalmoes, maar de ambtenaren van de Curie gingen de aanvragers exploiteren, en namen ten eigen bate steekpenningen aan, en hiervan werd aan het Pausdom een grief gemaakt. Benedictus VII trachtte dit gemarchandeer te voorkomen, door vaste tarieven te stellen. Maar het bleef aanstoot geven aan het Christelijk geweten; de theologische onwetendheid van de gelovigen, die de taxen opbrachten, en van de andere kant de questores of questierders, die de opdracht hadden de aflaten af te kondigen en de gelden te innen, voor het verdienen ervan, gaven aanleiding tot odieuse misstanden. Veel werd er geklaagd over deze questierders; dat zij niet altijd voorbeeldig van leven waren; den aflaat te veel als koopwaar aanprezen of het gewicht ervan overdreven en zelfs dwalingen verkondigden, zodat het scheen, dat de zaligheid er van afhing; dat zij teveel op geld aandrongen; dat bij de vele aflaten te veel questierders rondtrokken om geld te verzamelen, dat niet zelden bedriegers optraden, die valse aflaatbrieven aanboden of tegelijk meestal valse reliquieën verhandelden. Talrijke strenge katholieken, bang voor de glorie van de kerk drongen er bij de Curie op aan te kiezen tussen de eer en het geld. Zeer talrijk zijn de bepalingen van Pausen en synoden tegen deze en andere misstanden, die echter nooit geheel konden worden opgeruimd, zodat de aflaat in sommige kringen odieus werd. Het is niet zonder reden, dat Luther zijn aanval tegen de
| |
| |
Kerk met de bestrijding der aflaten begon.
Verder was het verlenen van Pauselijke beneficies, voor het Pausdom een belangrijke bron van inkomsten. Aanvankelijk was de directe bemoeiing van het Pausdom in het verlenen van beneficies een gevolg van bijzondere omstandigheden, zoals de afzetting van een voorafgaande titularis, overplaatsing van een bisschop van de ene stoel naar de andere enz. Rome trad dan op om moeilijkheden op te lossen of misbruiken te voorkomen. Maar er kwam een tijd, dat deze inmenging zelf misbruiken opriep. Men zag in een beneficie niet meer de zielzorg, welke er aan vast zat, maar de inkomsten, welke het opleverde. Men zag er geen bezwaar meer in, om in een persoon meerdere beneficies op te stapelen; en de beneficies werden voor den Paus een middel om bepaalde leden van de Curie te onderhouden of te belonen.
De Curie werd een financiëele macht, zij kreeg wel een geweldige wereldse invloed, maar het zedelijk overwicht over de wereld verminderde. ‘De wolven zijn meester in de Kerk’ schreef Alvarez Pelayo, een der meest vurige verdedigers van het Pausdom. Men kende de inkomsten van de Pausen; men zag heel goed, dat hun ambt een winstgevende betrekking was en men vreesde, dat de lasten ervan zouden vergeten worden. De Christelijke openbare mening werd zelfs blind voor de ernstige pogingen van de Pausen van Avignon, om weer een kruistocht te beginnen en de heidenen van centraal - en Oost Azie te bekeren. Vóór alles was men geërgerd, over hun rijk bestaan, en de blijde gelatenheid waarmede zij de Avignonse ballingschap verdroegen.
Hoe zorgvoller het bestaan van het Pausdom, des te sterker is de greep op de wereld; en toen de Christenheid onder de indruk kwam, hoe de Pauselijke souvereiniteit was neergehaald, toen ging zij de Pausen terugroepen naar Rome; en zij nodigde hen uit om weer te beginnen met het lijden, opdat zij weer zouden kunnen beginnen met op te treden.
Tijdens verschillende kritieke perioden in de Kerk, zien we naast het priesterschap het profetendom optreden; men ziet dan tussen de gewone vertolker en de buitengewone vertolker een uitwisseling van licht en raad; het priesterschap houdt het toezicht op het profetisme en verklaart het; het profetisme brengt het priesterschap op de hoogte en geeft het leiding.
Maar deze wisselwerking gaat niet zonder moeilijkheden, want het profetisme is opdringerig en het priesterschap achterdochtig; maar God kan niet in zich zelf verdeeld blijven en de twee echo's, waarmede Hij de aarde vervult, gaan tenslotte in mekaar op.
Brigitta de burchtvrouwe van Zweden, door een onzichtbare macht verbannen naar de boorden van den Tiber, is een der meest zuivere personificaties van het profetisme. ‘Schrijf namens mij aan Paus Clemens, wat Ik u zal dicteren’, zo sprak Jesus tot haar sedert 1346; en als het dictaat van Jesus, scheef Brigitta:
‘O Paus Clemens, ik Jesus Christus, Ik heb u verheven, Ik heb u alle eerambten laten doorlopen; sta op om vrede te maken tussen de koningen van Frankrijk en die van Engeland; het zijn gevaarlijke dieren, die de zielen verslinden; kom vervolgens naar Italië, beschouw de plaatsen, welke besproeid zijn met het bloed van Mijne heiligen. Denk aan uw verleden; gij hebt uw eigen wil gevolgd, uw plicht verzaakt; gij hebt Mij vertoornd, en Ik heb geduld gehad. Maar nu komt Mijn tijd. Ik zal een onderzoek instellen naar uwe laksheid om vrede te maken, en uwe partijdigheid. En Ik zal daarbij niet vergeten, hoe onder uw bestuur, de heerszucht regeerde, en de heb- | |
| |
zucht in de kerk bloeide. Gij had vele dingen kunnen hervormen en verbeteren; maar gij hebt het niet gewild. Vóór dat uw laatste uur slaat, verbeter uwe fouten, door U van nu af ijverig te tonen.’
De opvolgers van Clemens bleven te Avignon; maar Jesus Christus hield niet op met spreken en Brigitta bleef schrijven. Op zekeren dag spraken twee stemmen tot de zienster; de ene zeide; De poorten van de H. Kerk buigen zich meer naar de aarde, dan eigenlijk zijn moest. En de andere stem antwoordde; De Paus is te vergelijken met deze poorten; laat hij toch het verlangen zijner liefde verheffen boven de vergankelijke dingen. En de beeldspraak vervolgt; De hengsels van de poorten staan geheel krom; de vloer is gescheurd en zo vol gaten, dat ze niet meer te belopen is. Van het dak vallen druppels vlammende zwavel, die een ondragelijke stank verspreiden. De andere stem geeft de verklaring; De kardinalen zijn de hengsels; zij krommen zich van hoogmoed, daarom moet de Paus ze recht buigen; eerst met de tang d.w.z. met zachte woorden en anders ze recht slaan met een hamer, door hun prebenden te verminderen. De vloer van de H. Kerk betekent de Bisschoppen en de seculiere geestelijkheid; hun hebzucht is zo groot, dat ze niet gestopt kan worden: de Paus kan deze situatie veel verbeteren. De reguliere ordes, die hun regel moeten volgen zijn de daken. Evenals een dak bescherming geeft tegen vocht en het slechte weer, zo zouden de regulieren de Christenheid moeten beschermen tegen den toorn van God, door hun nederigheid, hun versterving, hun gebeden en hun koorgebed; maar hun voorbeeld heeft helaas veel ziellen in het verderf gestort. De Paus kan het dak vernieuwen en hij kan dit het beste doen.’
En het visioen openbaarde aan Brigitta, dat Urbanus V spoedig van Avigon naar Rome zou terugkeren.
Weinig uitspraken getuigen op zulk een duidelijke manier van de opvatting, welke men in de Middeleeuwen had van het Pausdom. Men oordeelde dat diens souvereiniteit nodig was voor een hervorming van de Kerk; van het Pausdom verwachtte men het geneesmiddel, en de grieven zelf welke men tegen deze of gene Paus lanceerde, zijn huldebetuigingen aan de instelling. Twee eeuwen zullen er moeten verlopen voor de slechte toestand in de Kerk hersteld wordt; beurt om beurt zal men gebruik maken van besprekingen en opstand, totdat de Pausen van de 16e eeuw, door hun strenge hervormingen zullen gehoor geven aan de visioenen van de Zweedse heilige.
Urbanus V bleef kort in Rome en keerde toen weer naar Avignon terug, om daar te sterven. ‘Hij vreest de arbeid, de lichamelijke moeite’, zo zeide de H. Maagd aan Brigitta in 1370. ‘Op het laatste oordeel zal hij rekenschap moeten geven, niet alleen van zijn daden, maar ook van zijn nalatigheid, in de dagen, dat hij machtig was in den dienst van God.’
Deze tegenslag ontmoedigde de zienster niet, en ook niet de stem van God. Door haar bemiddeling sprak Jesus tot Gregorius XI, de opvolger van Urbanus;
‘Luister naar mijne woorden, o Paus Gregorius, en overweeg ze. Waarom richt uw werelds hof zulke verwoestingen aan in mijn hemels hof? Gij perst geld af van de onderdanen mijner Kerk, om 't te geven aan uwe wereldse vrienden. Wat heb ik u toch misdaan? o Gregorius! Keer naar Rome terug en wel zo spoedig mogelijk.’
En Gregorius keerde terug; de aarde, volgens een geliefde uitdrukking van de heilige, hield op de hemel te verbergen; en Gregorius ruilde de genoegens van Avignon voor de last van Rome. Zo had Jezus voorspeld; sedert 1373 had Hij aan Brigitta gezegd; ‘Wat de wijzen, wat de wereldse
| |
| |
vrienden ook den Paus zullen zeggen, Ik zal tegen hem optreden en hem naar Rome terugbrengen.’
Nog geen 20 jaren later, beloonde Bonifacius IX de succesvolle en heilige verontwaardiging van Brigitta tegenover zijn voorgangers, met haar heilig te verklaren.
Op het einde van haar leven had Brigitta in Catharina van Senen een machtige bondgenote gevonden. Beide heiligen vertegenwoordigden Europa; Brigitta het Noorden en Catharina het Zuiden. Zij vertegenwoordigen tevens de Middeleeuwse maatschappij; Brigitta was van aristocratische bloede: Catharina een burgerdochter. Hun wapenen verschilden; de ene bedreigde, de andere smeekte; de ene bracht met zich een strenge ernst, de andere een meeslepende zachtheid. Een eigenaardige tijd en ook een vruchtbare, welke een jonge non van 20 jaren een politieke rol deed spelen in Italië! Welke titels had zij om als diplomate op te treden, om te onderhandelen met de republiek van Florence, de kardinalen en den Paus? Niets anders dan haar liefde voor Christus en voor Zijn rijk op deze wereld.
Een eeuw vroeger was Rosa van Viterbo, een meisje van 12 jaren de ziel van de Welfenpartij in haar vaderstad. Doordat men er zich op beriep aan Christus toe te behoren, kon men nog een heersende plaats innemen in de wereld. Het was aldus dat Catharina zich richtte tot de Curie; ‘Ontplooi de standaard van het H. Kruis, zo schreef zij, en wij zullen bevrijd worden van wanorde, van oorlog en van veel ongerechtigheden; en gij zult de hervorming bewerken van de herders der Kerk. Onverzadigbare dieren hebben Haar al het bloed afgezogen, zodat ze geheel bleek is. Maar heb moed en kom o Vader; laat niet langer wachten de dienaren van God, die kwijnen van ongeduld.’
De jonge tertiaris richtte brief of brief, schrijvend in naam der Christenen, zoals Brigitta sprak in naam van Christus. Zij sprak met den Paus, zoals een dochter spreekt met haar vader, in kinderlijke genegenheid en heerlijke vrijmoedigheid. Zij maakte zelfs de reis naar Avignon, om hem te halen. Men beschuldige haar van hoogmoed, de gewone wraak van het farizeisme, wat niets doet, op het geloof wat werkt.
En blijde beantwoordde Catharina deze beschuldiging, met Gregorius XI terug te brengen naar Rome. Haar vertrouwvol aandringen bewerkte dit wonder, wat de onverschilligheid der kardinalen en de pogingen van Karel V hadden willen voorkomen. En deze overwinning door een tengere non, behaald op de plannen van Philips de Schone, gaf voor een tijd verlichting aan de Christenheid.
Maar op deze troostvolle overwinning, zouden spoedig andere smarten volgen.
|
|
Gedeeltelijk auteursrechtelijk beschermd