Lux. Jaargang 1

[p. 201]

Het Pausdom in de Geschiedenis door George Goyau.

Het Pausdom tot aan de vrede van de Kerk.

Het primaatschap van de Kerk van Rome over de andere Christengemeenten was in de eerste eeuwen onbetwist.

Het was geen gevolg van de politieke suprematie van Rome, maar van de herinneringen, welke door Petrus te Rome waren nagelaten, en van de keuze, welke hij voor deze stad gemaakt had, om daar te preken en te sterven.

Het Pausdom heeft zich ontwikkeld als een organisme; in de kiem vindt men reeds het hele lichaam. Naarmate historische omstandigheden of te overwinnen tegenstand, het noodzakelijk maakten om functie en jurisdictie nader te verklaren, leerden de theologen duidelijker de macht van dit organisme als een Goddelijke instelling; en de nieuwe definities, welke deze leer vastlegden, waren een natuurlijke en logische ontwikkeling en niet een amplificatie van de woorden van Christus.

In het feit zelf van zijn bestaan, lag zijn toekomstige grootheid; en deze was niet het resultaat van toevoegingen of nieuwigheden, maar de vrucht en de bekroning van een progressieve evolutie.

In de kerkelijke geschiedenis van de eerste eeuwen blijven een aantal feiten onverklaarbaar, wanneer men zou weigeren, de oorspronkelijke souvereiniteit van Petrus' stoel aan te nemen.

Zonder twijfel, minder te hulp geroepen, minder uitgesproken en minder naar voren gebracht dan later, was dit primaatschap in feite levend en een erkend recht.

Sint Ireneus is een der Latijnse Vaders, die het wel het meest uitdrukkelijk aanwijst. Zijn woorden zijn tevens een eerbewijs van de Gallicaanse Kerk aan de Roomse.

In een brief, welke duidelijk de primaat doet erkennen, predikt de H. Clemens bisschop van Rome, de vrede aan de Christengemeente te Corinthe, en stelt de voorwaarden ervoor vast.

Wanneer de H. Dionysius, bisschop van Alexandrië, van ketterij wordt aangeklaagd, onderwerpt hij aan de opvolger van Petrus, de opinie, welke hij voorstaat.

Voor Keizer Aurelius was Paulus van Samosate een prelaat van slecht allooi, omdat de bisschop van Rome en de andere bisschoppen van Italië hem niet tot hunne gemeenschap wilden toelaten.

Door de concilies afgezet, en vervolgd door den Keizer, ging de H. Athanasius wel niet onmiddellijk naar Rome, zoals enkele eeuwen later zou gebeurd zijn, maar toen hij tenslotte naar Rome ging, bracht hij vandaar zijn rehabilitatie mee, en zijn stap scheen niets ongewoons, noch beschouwde men de tussenkomst van Rome, als het werk van een indringer, die niets met deze zaak te maken had.

De titel van Paus was in deze tijd wel niet het uitsluitend privilege van de bisschop van Rome; maar onder de verschillende Pausen, was die van Rome de grootste.

Wanneer de ketters hun leer wilden verdedigen of propageren, beriepen zij zich op Rome, met een bereidwilligheid, welke

[p. 202]

door de H. Cyprianus gesignaleerd wordt; maar hierdoor erkenden zij indirect het gezag van de Paus.

Reeds toonden de Romeinse opperpriesters, in de oplossing van dogmatische en disciplinaire kwesties, die voorzichtige gematigdheid, en die afkeer van excessen, welke nog steeds de beslissingen van de H. Stoel kenmerken.

Vele belijders uit de tijd van Paus Callixtus, alsmede Novatianus onder Paus Cornelius, wilden niet, dat afvalligen tot de penitentie zouden worden toegelaten. Maar Callixtus en Cornelius zijn niet zo streng en meer meegaande.

Een Zekere Heraclius, uit den tijd van Paus Eusebius, wilde dat alle afgevallenen weer zouden worden opgenomen en wel zonder penitentie. Maar Eusebius was strenger.

Tussen deze uitersten slingerde het Pausdom niet; maar het vermeed te grote toegevendheid om in het berouw te dispenseren en te grote gestrengheid, welke vergiffenis weigerde.

Even gezond is de houding, wanneer de kwestie aan de orde komt, over de geldigheid van het doopsel, wat door ketters is toegediend. Paus Stefanus bepaalde, dat dit doopsel geldig was, hoewel de H. Cyprianus, namens de Afrikaanse kerk er tegen was.

Het disciplinaire gezag van de Stoel van Rome, was nog wel niet juist gepreciseerd, maar toch schrijft dezelfde Cyprianus, wanneer hij spreekt over de kerk van Rome; ‘De meesteres der Kerken, van waar de eenheid van het priesterschap uitgaat.’

Men voelde en beleed de suprematie van de Heilige Stoel; mettertijd zal ze zuiver gedefinieerd worden.

Sedert de tijd van Keizer Severus, worden de Pausen door de openbare machten erkend als hoofden van begrafenisvereenigingen en als zodanig prijken hun namen op de registers van de Staat. Wanneer zij stierven, begroeven de gelovigen hen in eenzelfde crypte, welke bijzonder vereerd werd.

De Rossi heeft enkele hunner grafschriften teruggevonden. Zij zijn eenvoudig en kort. ‘Fabianus bisschop’ ‘Lucius bisschop’ ‘Anteros bisschop’ Dat is de hele lijkrede! Een dezer bisschoppen genoot een bijzondere verering; het was Paus Sixtus II ‘Martelaar onder Valerianus. Gedood in de catacombe van Praetextatus.’

In het Rome van de 3de eeuw, was de Christengemeente, niettegenstaande de vervolgingen, reeds een macht. Deze gemeente voedde meer dan 1500 armen en hiermede waren haar bronnen niet uitgeput; overal waar Christenen waren, kon men geholpen worden door de liefdadigheid van Rome. ‘Na de gave des geloofs, zo schreef Dionysius van Corinthe aan de geestelijkheid van Rome, is het voor U een gewoonte, al uw broeders met verschillende weldaden te overladen en de grootst mogelijke hulp te geven aan zoveel mogelijk kerken in de verschillende steden. Aldus zijt gij de weldoeners der armen, waarvan gij de ellende verlicht, alsmede van onze broeders, die veroordeeld zijn tot de mijnen, en welke gij van het nodige voorziet.’

Zo leefde de Kerk van Rome. Nog vóór de Staat haar rechten en bestaan had erkend, gaf zij haar dogmas, haar maatregelen en haar aalmoezen aan de Zusterkerken.

Soms ziet men in de geschiedenis der menselijke instellingen, dat de functie het orgaan schept; soms is ook het omgekeerde het geval. Wanneer men de ontwikkeling van de Pauselijke macht nagaat, ziet men altijd het eerste, nooit het tweede.

Gedurende deze eerste drie eeuwen van verborgen leven zoekt men rondom de H. Stoel tevergeefs naar de organisatie, die het dogma uitwerkt of de tucht regelt; alles

[p. 203]

is rudimentair, nog in wording en bijna chaotisch. De enige functionaris in de omgeving van den Paus, is de diaken; hij heeft de sleutels van de heilige schatkamers en hij beschouwt deze schatten meer als eigendom van de armen, dan van de kerk.

Een jong geestelijke, als de H. Laurentius is werkelijk in de etymologische betekenis van het woord, de groot-aalmoezenier van Rome en tevens van de Christenheid.

De Pausen en de Keizers van Byzantium.

De strijd bij de Pons Milvius, welke de bekering van Keizer Constantijn bekroonde, opent voor het Pausdom een geheel nieuw tijdperk. Voortaan wordt het nu geholpen, zelfs beschermd door de Staat. Maar deze bescherming krijgt het niet voor niets: evenmin is ze zonder gevaar; en deze erkenning van het Pausdom brengt een zeer ernstig vraagstuk aan de orde: Welke banden, welke betrekkingen, welke verhoudingen moeten er bestaan tussen de geestelijke en tijdelijke macht?

Meer dan 17 eeuwen houdt deze kwestie de gemoederen bezig, en ze schijnt een eeuwige kwestie te zullen blijven. In feite is het slechts op bepaalde tijden, dat ze scherp gesteld wordt; gewoonlijk weten beide machten elkander te verstaan, zonder zich nader te verklaren.

Onze logica is veeleisend; problemen verontrusten haar en zij wil oplossingen. Maar de geschiedenis is minder eisend; het spel der gebeurtenissen, de onderlinge wrijving der mensen en een eenmaal verkregen macht, doen de wereld marcheren, terwijl zij meer de moeilijkheden uit den weg gaan, dan dat ze trachten die te overwinnen. En daarom worden al die tegenstellingen, welke wij ontmoeten op het gebied van het abstracte, lang niet altijd conflicten op het gebied van het concrete. We hebben hier het verschil tussen theorie en praktijk.

Van Keizer Constantijn de Grote tot aan Keizerin Irene hadden de Bijzantijnse Keizers van hun macht en van de macht der Pausen een opvatting, welke niet strookte met de opvatting van het Pausdom. Maar het is slechts zo nu en dan, dat de tegenstellingen tot botsing kwamen.

De Keizers van Byzantium waren de directe erfgenamen van de Keizers van het oude Rome; deze Keizers hadden het ambt gehad van ‘Summus Pontifex’, groot-meester van de heidense eredienst. En het waren 70 jaren, welke er moesten verlopen tussen de bekering van Constantijn en het afdanken van deze verouderde titel door Keizer Gratianus.

De Keizers waren Goden geweest; maar met veel tegenzin, braken Constantijn en zijn opvolgers met deze oude traditie.

Zelfs nadat zij gedoopt waren, was het hun moeilijk de oude mens af te leggen; d.w.z. de oude God, welke de oude etiquette van de keizerlijke paleizen voortging in hen te aanbidden.

Deze precedenten van het heidendom, de bescherming zelfs welke zij soms aan de kerk gaven en tenslotte de macht en de grootheid van hun titel, brachten de Christen-keizers er toe, om zich te mengen in kerkerkelijke aangelegenheden.

Constantijn de eerste van deze keizers noemde zich ‘episcopus ab exteris’ bisschop voor aangelegenheden buiten de kerk. Nu eens rekening houdend met dit laatste epitheton, gaf hij, wanneer ketters hem hulp vroegen, een verklaring af van theologische incompetentie en gaf ze over aan het oordeel van de concilies; dan weer, denkend aan de titel van bisschop, steunde hij de ketterij tegenover de orthodoxie; Arius tegenover de H. Alexander en de Arianen tegenover de H. Athanasius.

Door de bekering van de keizers tot het Christendom, was de opkomende godsdienst beschut voor gevaren van buiten; maar het waren de gevaren van binnen welke de

[p. 204]

grootste bedreiging vormden. De Kerk behoefde niet meer bang te zijn voor de heidenen, maar voor de eigen gelovigen; want het voorbeeld van de keizerlijke familie vond veel navolgers. Hun binnentreden in de Christelijke kerk was echter meer een hulde aan den Keizer, dan aan de ware God. Het was onder deze Christenen, die uitsluitend het geloof van den Keizer aanhingen, dat de ketterijen, door de Keizers begunstigd, een krachtige steun zouden vinden en zelfs zouden trachten de overwinning te behalen.

De vrijwording van de godsdienst, ten opzichte van de wereldlijke macht, was nog zulk een nieuwigheid, dat de keizers en hun hovelingen ze nauwelijks konden begrijpen. ‘Mijn wil geldt evenveel als canons.’ zeide Constantius de zoon van Constantijn.

Door op te treden als theologen meenden de keizers een gedeelte hunner zending te vervullen. Soms vormden zij concilies, zoals Keizer Theodosius II, de bijeenroeper van die kerkelijke bijeenkomst, welke in de geschiedenis bekend staat als de ‘Roversynode.’ Anderzijds maakten zij ze ongedaan, zoals Zeno, die door zijn Henotikon meende, een verdraaiing te kunnen geven aan de besluiten van Chalcedon. Gaarne wilden zij wetgever spelen tegenover het dogma; Justinianus, overigens! geenszins een ketter, plaatste zich zelf als rechter over de index; op eigen gezag veroordeelde hij 9 stellingen van Origines. Leo, die de strijd aanbond tegen de beeldenverering, schreef aan Paus Gregorius II; ‘Ik ben priester en koning’.

Ziedaar de grondslagen van het Byzantijnse gouvernement; het schisma van Photius en Caerularius zou er uit voortkomen.

Er waren bisschoppen, zelfs concilies, die deze vreemde eisen van de Byzantijnse keizers steunden; gelukkig echter dat boven deze bisschoppen en concilies nog een Paus stond.

Tegen het einde van de 5e eeuw proclameerde Paus Gelasius in een brief aan keizer Anastasius, in uitdrukkelijke bewoordingen en in de stijl van de latere middeleeuwse pausen, de onafhankelijkheid van de geestelijke macht: ‘Er zijn twee dingen, waardoor deze wereld bestuurd wordt: het gezag der bisschoppen en de macht van de vorst. Van deze beiden is het gezag van den priester des te zwaarder, naarmate hij op het laatste oordeel aan God ook verantwoording zal hebben af te leggen, van de ziel van den vorst. Gij weet toch, dat ofschoon uw waardigheid U stelt boven het menselijke geslacht, gij in Goddelijke dingen eerbiedig uw hoofd hebt te buigen voor de opperpriesters; en in alles wat hen aangaat, hebt gij aan hen onderdanig te zijn, en hen niet te bevelen. In deze dingen hangt gij af van hun oordeel, en hebt gij niet het recht hen uw wil op te leggen.’

Op het tijdstip, dat de kerk, naar buiten tredend, rekening moest houden met de Christen vorsten, werd de noodzakelijkheid van een geestelijke monarchie door de feiten aangetoond.

Een Paus is verantwoordelijk én tegenover God, én tegenover de gelovigen; én tegenover zijn voorgangers én tegenover zijn opvolgers. Wanneer hij spreekt of optreedt als geestelijk souverein, dan draagt de instelling zelf, welk hij vertegenwoordigt, de volle verantwoordelijkheid van zijn woorden en daden. En dit maakt hem sterk en waakzaam; dit geeft hem de weerstand tegen de aanmatigingen, welke het Christendom zouden kunnen schaden. En wanneer de Bijzantijnse keizers zich opwierpen als theologen, dan was het voor de Pausen niet te erg, om tegenover hunne aanmatigingen het geloof ongeschonden te bewaren. Het werk was zwaar; want de ene ketterij riep de andere op; de reactie op de ene, bracht weer een andere ten tonele; en de Byzantijnse geest viel maar van het ene uiterste in het andere. Maar Rome hield de middenweg. De Paus bleef op gelijke afsand van de Sabellianen, die alle werkelijk onderscheid ophieven, tussen de persoon van den Vader en die van de Zoon, en de Arianen, die de ondergeschiktheid leerden van den Zoon aan

[p. 205]

den Vader en de eeuwigheid van den Zoon ontkenden.

Rome veroordeelde tegelijk, door de stem van Paus Celestinus, de Nestorianen, die in Christus een dubbele persoon aannamen; en door de stem van Paus Leo, de Eutychianen, die twee naturen in Cristus ontkenden.

Deze onafhankelijkheid van het Pausdom bleef niet ongestraft, wanneer de opperpriester een andere mening was toegedaan dan de Staat. Het Heidendom zou nooit zo iets hebben kunnen toelaten en de keizers van Byzantium waren onbewuste heidenen.

De Pausen Liberius, Virgilius en Martinus werden mishandeld en verbannen, omdat zij weigerden het dogma te definieren en de ketterij goed te keuren, zoals de keizers dat wensten. Sergius en Joannes VI zouden eenzelfde lot hebben ondergaan, wanneer niet de opgestane Romeinen de uitvoering van de keizerlijke bevelen hadden belet.

De weerstand van deze Pausen en vooral hun lijden, waren voor de keizers van het Oosten soms zo onaangenaam, dat zij op de Stoel van Petrus, pausen gingen plaatsen, welke hun kapelaans geweest waren; maar hiermede slaagden zij evenmin.

Keizerin Theodora maakte van Virgilius een soort anti-paus; maar toen Virgilius wettig paus werd, weigerde hij de keizerin iedere dogmatische concessie en verkoos liever de gevangenis.

Onmachtig de Pausen dienstbaar te maken, besloten de keizers om het Pausdom te verzwakken; en langzamerhand bouwden zij tegenover het bisdom Rome, het patriarchaat van Constantinopel op.

In een van zijn canons, verklaarde het Concilie van Chalcedon, aan de zetel van Constantinopel gelijke voorrechten toe te kennen als aan Rome, omdat de stad, die door de residentie van den Keizer en de Senaat vereerd is, en dezelfde privileges geniet als de oude keizerstad, ook dezelfde voorrechten op geestelijk gebied zou moeten bezitten.

Paus Leo de Grote meende zeer terecht, dat deze politieke reden geen voldoende grond gaf om dergelijke rechten te bepleiten; de Pausen hadden altijd verdedigd dat het primaatschap op de onafgebroken opvolging van den H. Petrus berustte. Paus Leo moest natuurlijk weigeren de canon te erkennen en liet alleen toe, dat de patriarch van Byzantium zich oecumenisch patriarch noemde en dat Illyrie en Calabrie onttrokken werden aan de jurisdictie van Rome en onder het Byzantijns patriarchaat kwamen.

Onder de erfgenamen van Constantijn en opvolgers van den H. Silvester was de verhouding precair. Door een volkomen gehoorzaamheid in politieke aangelegenheden, wisten de Pausen hun theologische onafhankelijkheid te bewaren. Men staat verbaasd over de onderworpen toon, welke sommige Pausen, zoals Gregorius de Grote, gebruikten tegenover de Keizers uit het vervaltijdperk. Alleen wanneer het geloof op het spel staat, wordt er krachtig opgetreden.

Maar deze onmogelijke toestand kon niet eeuwig blijven. De keizers van het Oosten hebben feitelijk nooit de ware geest van het Christendom begrepen. Tussen hen en de handhavers van deze geest moest het vroeg of laat tot een onherstelbaar conflict komen.