Lutherse Bijbel (1648)

[p. fol 278r]

VOOR-REDEN op den Propheet JESAIAM. D.M.L.

WIe den heyligen Propheet Iesaiam wil nuttelijck lesen, ⁺ ende dies te beter verstaen, die en verachte (so hy ’t niet beter en heeft ofte weet) desen mijnen raet ende aen-wijsinge niet. Ten eersten, dat hy den Titel ofte het begin van dit Boeck niet over en springe, maer op ’t allerbeste leere verstaen: op dat hy hem niet en late duncken, dat hy Jesaiam seer wel verstae; ende daer-nae lijden moete, dat men seyt: Hy en heeft den Titel ende den eersten regel noch noyt verstaen: ick swijge dan den gantschen Propheet: want deselve Titel is by-nae voor eene glose ende licht te houden over het geheele Boeck. Ende Jesaias wijst oock selfs gelijck als met vingeren sijne Lesers daer henen, als tot eene aen-leydinge, ende gront sijns boecx. Maer wie den Titel veracht, ofte niet en verstaet, dien segge ick, dat hy den Propheet Iesaiam met vrede late, ofte immers niet grondelijcken verstaen en sal: want het onmogelijck is, des Propheten woorden ende meyninge recht ende klaerlijck te verstaen ofte te mercken, sonder sulcke grondige kennisse van den Titel.

Maer den Titel en meyne ende en heete ick niet alleen, ⁺ dat ghy dese woorden, Usia, Iotham, Ahas, Ichiskia, der Koningen van Iuda, etc. leeft ofte verstaet: maer dat ghy voor u neemt het laetste Boeck van de Koningen, ende het laetste Boeck der Chronijcken, deselve wel aen-merckt; insonderheyt, de geschiedenissen, redenen, ende toe-vallen, die gebeurt zijn onder de Koningen, die in den Titel genoemt zijn, tot het eynde der selver Boecken toe. Want het is van noode, als men de Prophetien verstaen wil, dat men wete, hoe dattet in ’t lant gestaen heeft, hoe de saken daer-in gelegen geweest zijn, hoe de lieden zijn gesint geweest, ofte wat voor aenslagen sy gehadt hebben, met ofte tegen hare nae-bueren, vrienden ende vyanden; ende insonderheyt, hoe sy haer in haer lant tegen Godt ende tegen de Propheten, in sijn Woort ende Godts-dienst, ofte afgoderye gehouden hebben.

De landen ront-om Jerusalem ende Juda gelegen.

BOven dat ware ’t oock wel goet, dat men wiste, hoe dat de landen aen malkanderen gelegen zijn: op dat de uyt-landsche onbekende woorden ende namen geenen onlust in ’t lesen, ende geene duysternisse ofte hindernisse in ’t verstant en maeckten. Ende op dat ick mijnen eenvoudigen Duytschen eenen dienst daer-toe doe, so wil ick kortelijck aen-wijsen de landschappen, die ront-om Ierusalem ofte Iuda gelegen hebben, waer in Jesaias geleeft ende gepredikt heeft: op dat sy dies te beter sien, waer hem de Propheet henen keert, als hy propheteert tegen ’t Zuyden ofte Noorden, etc.

Tegen ’t Oosten heeft Ierusalem oft Iuda allernaest de doode Zee, daer eertijts Sodom ende Gomorra gestaen hebben. Op gene zijde van de doode Zee leyt het lant Moab, ende der kinderen Ammons: daer-nae voorder leyt Babylon ofte Chaldea, ende noch voorder der Persen lant; daer Jesaia veel van spreeckt.

Tegen ’t Noorden leyt de bergh Libanon, ende voorder Damascus ende Syrien; maer noch voorder daer achter Oostwaerts, leyt Assyrien; daer Jesaia oock veel van handelt.

Tegen ’t Westen liggen de Philisteën aen de groote Zee, de allerslimste vyanden der Ioden; ende langs deselve Zee af nae ’t Noorden, leyt Zidon ende Tyrus, dewelcke aen Galilea palen.

Tegen ’t Zuyden heeft het vele landschappen, als Egypten, Mooren-lant, Arabien, de Roode Zee, Edom ende Midian; so dat Egypten tegen ’t Westen in ’t Zuyden leyt.

Dit zijn ten naesten by de landschappen ende namen, daer Iesaia van propheteert, als van de nae-bueren, vyanden ende vrienden, ront-om het lant Iuda liggende, gelijck de wolven ront-om eenen schaep-stal. Met der welcker sommige sy somtijts een verbondt, ende weder-verbondt maeckten, ende ’t en holp haer doch niet met allen.

Waer van de Propheet Jesaia handelt.

DAer-nae moet ghy den Propheet Iesaiam in drie deelen deelen. ⁺ In ’t eerste handelt hy, ⁺ gelijck als d’andere Propheten, twee stucken: ’t Een, dat hy sijnen volcke veel predikt, ende bestraft hare menigerley sonden; maer voor-namelijck de menigvoudige afgoderye, die onder ’t volcke d’over-hant hadde genomen, (gelijck oock nu ende altijt vrome Predikanten by haer volck doen, ende doen moeten) ende onder-houdtse in de tucht met dreygementen der straffe, ende beloften des goeden.

^* Het tweede, dat hyse bequaem maeckt ende bereydt op ’t toe-komende Rijck Christi te wachten, van ’t welck hy soo klaerlijck ende menigvoudelijck propheteert, als anders geen Propheet en doet: so dat hy oock de Moeder Christi, de Maget Maria beschrijft, hoe dat sy Hem ontfangen ende baren soude, met ongequetsten maegdom, cap. 7,14. Ende sijn lijden in ’t 53 cap. mitsgaders sijne op-standinge van den dooden, ende sijn Rijck geweldelijck ende ront-uyt verkondigt, als offet doe ter tijt al geschiedt was. So dat hy een seer treffelijck hoogh verlicht Propheet moet geweest zijn. ⁺ Want alsoo doen alle Propheten, dat sy het tegenwoordige volck leeren ende bestraffen; daer neffens Christi toe-komste ende Rijck verkondigen, ende het volck daer op richten ende wijsen, als op den gemeynen Heylant, beyde der voorigen ende der toe-komenden: nochtans d’een meer dan d’ander, d’een rijckelijcker dan d’ander; maer Iesaias boven haer alle op ’t meeste ende rijckelijckste.

⁺⁺ IN ’t tweede, heeft hy wat bysonders te doen met het Keyserdom van Assyrien, ende met den Keyser Sanherib: daer propheteert hy oock meer ende breeder af, dan geen ander Propheet; namelijck, hoe deselve Keyser alle ront-om-liggende landschappen soude winnen, oock het Koninck-rijck Israëls, daer-toe veel ongeluck aen-doen het Koninck-rijcks van Iuda. Maer daer houdt hy vast als eene steen-rotse met sijne beloften, hoe dat ^/ Ierusalem soude beschermt ende van hem verlost worden. ’t Welck wel een van de grootste wonderen is, dat in de Schrift gevonden wort: niet alleen der geschiedenisse halven, dat sulck een machtige Keyser soude voor Ierusalem geslagen worden; maer oock des geloofs halven, dat men ’t heeft gelooft: wonder isset, segge ick, dat hem een eenigh Mensch te Ierusalem heeft konnen gelooven, in sulcke een onmogelijck stuck: hy sal sonder twijfel dickwils vele boose woorden der ongeloovigen hebben moeten hooren. Nochtans heeft hy ’t gedaen, den Keyser heeft hy geslagen, ende de Stadt beschermt. Daerom moet hy wel met Godt gestaen hebben, ende een dierbaer Man voor Hem geacht zijn geweest.

^// IN ’t derde stuck, heeft hy met het Keyserdom van Babel te doen: daer propheteert hy van de Babylonische gevanckenisse, daer mede het volck soude gestraft, ende Ierusalem verstoort worden, door den Keyser van Babel. Maer hier is zijn grootste arbeyt, hoe dat hy sijn toe-komende volck in sulcke toe-komende verstooringe ende gevanckenisse trooste, ende onder-houde; op dat sy immers niet en vertwijffelen, als offet met hen al uyt zy, ende Christi Rijck niet komen, ende alle de Prophetien valsch ende verloren zijn souden.

Hoe geheel rijcke ende volle predicatien doet hy daer, ⁺ dat Babel soude wederom verstoort, ende de Ioden los worden, ende wederom te Ierusalem komen! So dat hy oock aen-wijst met eenen hoogh-moedigen trots tegen Babel, de namen der Koningen, dewelcke Babel souden verstooren; namelijck, de Meden ende Elamiten ofte Persen: maer insonderheyt den Koninck, die de Ioden soude los maken, ende nae Ierusalem weder helpen; namelijck, ^* Cores, dien hy noemt den Gesalfden Godts, soo lange te voren, eer datter noch een Koninck-rijck in Persien was. Want ’t is hem alles om Christum te doen, dat desselven toe-komste, ende het beloofde Rijck der genaden ende saligheyt, niet veracht, ofte door ongeloove, ende van groot ongeluck ende onverduldigheyt, by sijn volck verloren ende te vergeefs zijn en moeste; indien sy dat niet en wilden verwachten, ende sekerlijck gelooven, dattet komen soude. Dit zijn die drie stucken, daer Iesaias mede om-gaet.

Wat de Propheet Jesaias voor eene ordre houde.

MAer hy en houdt de ordre niet, dat hy elck op sijne plaetse, ende met eygene Capittelen ende bladeren begrijpen soude; maer ’t is seer onder malkander gemengt, so dat hy veel van ’t eerste stuck onder ’t tweede ende derde mede in brengt; ende het derde stuck yewers wel eer handelt, dan het tweede. Maer of dat geschiedt zy door den genen, die sulcke sijne Prophetien te samen vergadert ende geschreven heeft (als men in den Psalter oock meynt geschiedt te zijn) ofte dat hy ’t selfs soo gestelt heeft, nae dat de tijt, d’oorsaken ende persoonen dat selve gegeven hebben, van elck stuck te spreken; welcke tijden ende oorsaken niet gelijck en zijn, noch ordre hebben en mogen, Dat en weet ick niet.

Soo veele ordre houdt hy, ⁺ dat hy het eerste, als het voor-naemste stuck, treckt ende drijft van ’t begin tot het eynde toe, beyde door het tweede ende derde stuck: gelijck als ons oock betaemt in onse predicatien te doen, dat ons’ voor-naemste stuck, de lieden te bestraffen, ende van Christo te prediken, altoos mede onder-loope; of wy schoon somtijts wat anders toe-valliger wijse voor hebben te prediken, als van den Turck, ofte van den Keyser, etc.

HIer uyt kan nu een yegelijck den Propheet lichtelijck begrijpen, ende hem daer in schicken, dat hem d’ordre (als ’t by de ongewende schijnt) niet bijster noch verdrietigh en make. Wy hebben wel allen mogelijcken vlijt gedaen, dat Jesaias goet klaer Duytsen spreken mochte; hoewel hy swaerlijck daer-aen gewilt, ende hem seer daer tegen geweert heeft: gelijck ’t de gene wel sien sullen, die Duytsch ende Ebreeusch wel konnen. Maer allermeest de laet-dunckene Meesters, die hen laten voor-staen, dat sy ’t altemael konnen: want hy is in ’t Ebreeusch seer wel-sprekende geweest, so dat hem de onbuygelijcke Duytsche tonge suer gevallen is.

+ Hoe men Iesaiam den Propheet nuttelijck lesen sal.

+ De titel van ’t Boeck Iesaia.

+ Iesaia handelt van drie stucken.

+ In ’t eerst bestraft hy der Ioden menigerley sonden.

* Daer nae bereydt hyse op ’t toe-komende Rijck Christi.

+ Wat alle Propheten doen ende leeren.

++ De Prophetie van Iesaia tegen ’t Keyserdom van Assyrien.

/ Groote wonderen, die in Iesaia tijden geschiedt zijn.

// Iesaie Prophetie van de Babylonische gevanckenisse.

+ De verstooringe van Babel, ende der Ioden verlossinge.

* Cores.

+ D’ordre die Iesaias houdt.

[fol. 278v]

Maer wat voor profijt de gene hebben magh, ⁺ die Jesaiam leest, dat wil ick den Leser liever selfs ervaren laten, dan vertellen. Ende wie ’t niet ervaert noch ervaren en wil, dien en isset oock niet nut vele daer-van te roemen. ^* Hy is voorwaer vol van levendige, troostelijcke ende hertelijcke spreucken, voor alle arme conscientien ende ellendige bedroefde herten: so zijn oock genoegh dreyg-spreucken ende verschrickingen tegen de verstockte hooveerdige harde koppen der godt-loosen daer-in, als het helpen magh.

MAer ⁺ ghy en sult Jesaiam by het Ioodsche volck niet anders aen-sien, dan als eenen verachten man, ja als eenen sot ende uyt-sinnigen: want gelijck wy hem nu houden, soo en hebben sy hem niet gehouden: maer (gelijck hy selfs betuygt cap. 58,9.) so hebben sy de tongen tegen hem uyt-gesteken, ende met vingeren op hem gewesen, ende alle sijne predicatien voor sotheyt gehouden, behalven een geheel kleyn hoopken vromer kinderen Godts, als de Koninck Ezechias, etc. ⁺⁺ Want ’t was de gewoonte by ’t volck, de Propheten te bespotten, ende voor uyt-sinnige te houden, 2 Reg. 9,11. Gelijck dan allen Godts dienaren ende Predikanten altijt geschiedt is, noch dagelijcx geschiedt, ende voort-aen geschieden sal.

Dit kan men oock daer-by mercken, dat hy het volck meest bestraft om de afgoderye; van d’andere lasteren, als proncken, suypen, gierigh zijn, en vermaent hy nauwelijcx driemael: maer de vermetenheyt op haren verkoren afgoden-dienst ende eygene wercken, ofte troost op Koningen ende verbintenissen, bestraft hy door-gaens; ’t welck het volck niet lijden en wilde, want sy wilden daer recht in hebben: derhalven hy oock ten laetsten door den Koninck Manasse, als een Ketter ende verleyder sal gedoodt, ende (als de Ioden seggen) met een sage van een gesaegt zijn.

+ Wat profijt de gene hebben, die Jesaiam lesen.

* Troost- ende dreyg-spreucken in Jesaia.

+ Jesaia is by de Joden veracht geweest.

++ Hoe de Werelt Godts dienaren houde ende eere.