Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 5]

[Nummer 64]

Roddelen: voedsel voor de letteren

- Go to a gossips' feast, and go with me:
After so long grief such festivity!
- With all my heart I'll gossip at this feast.

William Shakespeare, The Comedy of Errors

Taal is ontstaan uit de behoefte van mensen om te roddelen. Althans, zo zou je een van de theorieën over de oorsprong van de taal kunnen parafraseren. Voor praktische en feitelijke boodschappen - waar de jachtvelden waren en welke dieren daar vertoefden - kon de prehistorische mens net zo goed en wellicht beter een rotstekening maken of zich bedienen van gebarentaal.

Ook vandaag de dag gaat nog altijd tweederde van de gesprekken over anderen, schrijft Robin Dunbar in zijn boek Vlooien, roddelen en de ontwikkeling van taal. We vinden het belangrijker te praten over het wel en wee van anderen dan bijvoorbeeld over sport. Roddelen behoort tot het natuurlijke ritme van het sociale leven. Daarom was een programma als Big Brother zo'n succes. Heel de natie speculeerde er lustig op los: wie doet wat met wie, en is dat goed of slecht; wie is populair en wie niet, en waarom. ‘Onze hooggeprezen spraak- en taalvaardigheid,’ schrijft Dunbar, ‘lijkt hoofdzakelijk gebruikt te worden voor het uitwisselen van informatie over sociale aangelegenheden; we lijken bezeten van roddelen over elkaar.’ Taal leent zich daar ook goed voor. In een en dezelfde zin kunnen feit en fictie, waarheid en leugen tot een verhaal over de ander aaneengesmeed worden. George Steiner concludeert hieruit: ‘Zo bezit de taal zelf, en wordt zij bezeten door de dynamiek van het verzinsel. Spreken, tot zichzelf of tot een ander, is in de meest naakte strenge zin van die onpeilbare banaliteit, verzinnen: bestaan en wereld opnieuw verzinnen. Verwoorde waarheid is, ontologisch en logisch, “waar verzinsel”.’

Ook de Russische literatuur- en taalwetenschapper Michail Bachtin gaat er vanuit dat de taal een wezenlijk sociaal karakter heeft: de ‘verbale interactie is de fundamentele werkelijkheid van de taal’. Taal wordt gebruikt in concrete situaties waarin mensen met elkaar communiceren: ‘Een woord is een brug

[p. 6]

geworpen tussen mij en de ander.’ Dit dialogische principe van de taal ziet Bachtin terug in de literatuur, en met name in de roman. Daar klinken in de woorden de stemmen van anderen door. Die ‘vreemde’ woorden, schrijft Bachtin, manifesteren zich in vele gedaanten, waaronder Klatsch:

Es wird eine Vielfalt von ‘Sprachen’ und sprachlich-ideologischen Blickfeldern eingebracht: solche der Genres und Berufe, [...], der Richtungen und des Alltagsleben (die Sprache des Klatsches, des mondänen und des Lakaiengeschwätzes) usw. - freilich überwiegend im Rahmen der schriftlichen und mündlichen Literatursprache.

Sommigen beschouwen roddelen zelfs als de oorsprong van de literatuur. In Nederland was bijvoorbeeld de Indische schrijfster Beb Vuyk van mening dat roddel van invloed is op het ontstaan van de wereldliteratuur. En de Israëlische schrijver Amos Oz liet onlangs in De Morgen weten: ‘Roddel is nu eenmaal voedsel voor de letteren. De literatuur kijkt altijd op de kletspraatjes neer, maar vergeet dat ze er familie van is.’

Voor de Amerikaanse literatuurwetenschapster Patricia Meyer Spacks zijn roddel en fictie eveneens nauw met elkaar verweven. In haar boek Gossip beschrijft ze hoe in sommige romans de plot is gestructureerd rond roddel. Zo is in Anne Brontës The Tenant of Wildfell Hall, evenals trouwens in de net gepubliceerde De damessalon van de joods-Amerikaanse schrijfster Tova Mirvis, het bindende en generende literaire element de verhalen die de ronde doen over een mysterieuze vrouw die een gesloten gemeenschap is binnengetreden. Vaak wordt roddel ook gebruikt om personages te introduceren en tot in details neer te zetten - wat ze aan hebben, hoe ze zich gedragen, wat ze tegen de melkboer zeggen - denk maar aan de romans van Jane Austen, Henry James en Louis Couperus.

Niet alleen op het niveau van de inhoud maar ook als narratieve techniek heeft roddel de roman beïnvloed. ‘Much fiction operates in the spirit of inspired gossip,’ citeert Meyer Spacks de schrijfster Margaret Drabble. Roddel is net als literatuur een manier om het leven in verhalen te gieten. Niet op een gesloten autarkische wijze, maar op een open dialogische manier, waarin ook

[p. 7]

de lezer wordt betrokken. Nadenken over de werking en de structuur van roddel leidt volgens Meyer Spacks dan ook tot het ontdekken van nieuwe wegen om literatuur te benaderen.

In dit nummer van Lust & Gratie heeft de redactie zich de vraag gesteld wat roddel doet in en met de literatuur. Martine Zuidweg laat in haar essay ‘Heb je het al gehoord...’ zien hoe ‘gossip’ zich heeft ontwikkeld van een woord dat verwijst naar een bij de familie geliefd persoon - man óf vrouw - tot een geslachtsspecifiek woord dat een manier van praten betreft. De negatieve connotatie van het woord blijkt pas van na de Tweede Wereldoorlog.

Roddelen heeft ook banden met de orale verteltraditie, waarin de dialoogvorm frequent voorkomt en de verteller onderdeel is van de plot waardoor werkelijkheid en fictie door elkaar heen lopen. Zo beschouwd gaat het volgens Bachtin terug op het middeleeuwse kermisvermaak. Het Antwerps liedboek van 1544 bijvoorbeeld bevat teksten ‘over ridders en jonkvrouwen, over soldaten en paters, over losbollen en dames uit het rosse leven’. In het verhaal ‘Kermis’ van Rikki Holtmaat zijn hiervan nog sporen te vinden.

In haar studie wijst Meyer Spacks op het intieme en sociale karakter van gossip; het is een beargumenteerde uitwisseling van ervaring en informatie:

It takes place in private, at leisure, in a context of trust, usually among no more than two or three people. Its participants use talk about others to reflect about themselves, to express wonder and uncertainty and locate certainties, to enlarge their knowledge of one another. [...] It provides a resource for the subordinated (anyone can talk; with trusted listener, anyone can say anything), a crucial means of self-expression, a crucial form of solidarity.

Bijna alle auteurs in dit nummer van Lust & Gratie refereren aan deze heilzame uitwerking van roddelen op de saamhorigheid van de deelnemers. Volgens Meyer Spacks geeft gossip om die reden vrouwen in een onderworpen u positie een zekere macht. ‘Een aantal vrouwen in een moslim harem vertelt

[p. 8]

dat zij ervaring en informatie uitwisselen, en de wereld van mannen kritisch analyseren. Satire, ridiculisering en laatdunkend spreken over mannen en de idealen van de mannelijke wereld voeren de boventoon.’ ‘Well what's the gossip?’ zegt Molly aan het begin van The Golden Notebook van Doris Lessing, dat wordt beschouwd als een bijbel van Women's Liberation. Lisa de Rooy belichaamt in haar verhaal ‘Mohammeds tomaat’ een islamitische roddel die alleen al door de vorm - een woordenstroom zonder begin of eind - destructief werkt ten opzichte van de heersende (grammaticale) orde. Maria van Daalen omschrijft het in haar verhalende essay als volgt: ‘Het roddelen heeft steevast eenzelfde narratieve structuur, die van de eindeloze zin zonder punt of komma, en af en toe naar adem happen...’ Ook in de Nederlandse varianten van Annet Planten en Josien Laurier - hoe verschillend hun bijdragen ook zijn - gaan vorm en inhoud samen. Jacqueline Lamme, bekend van haar schilderijen van kroonprins Willem-Alexander, verzorgt het portfolio dat als een koninklijke roddel door het nummer zingt. Hoe roddel de literaire structuur van Virginia Woolfs meesterwerk The Waves bepaalt, beschrijft Hélène Gelens. Y. Né schreef een gedicht waarin roddelen aan het begin van het vertellen staat, het soort literatuur dat Amos Oz een ‘romance’ noemt:

Een woord maakt een hoek met
wat is en zijn schaduw ontwaakt

Tegenwoordig refereert roddelen niet zozeer aan warme interpersoonlijke relaties. In de dagelijkse conversatie is het eerder een codewoord voor leugens en kwaadwilligheid; ‘een gevaarlijke business’ schrijft Sjuul Deckwitz in dit nummer. Gossip kan ook fatale gevolgen hebben, zoals in de recente roman van Philip Roth, The Human Stain. In Pakistan rechtvaardigt het roddelen over een vrouw zelfs haar dood, dat wil zeggen: de moord op haar. In ‘Lof der roddelzucht’ (Het hof der barmhartigheid) wijdt A.F.Th. van der Heijden een heel hoofdstuk aan het mechanisme van de roddel en zijn relatie tot het volksgericht: de roddelaars ‘voeren een rituele dans op om zich van het kwade genius van de besprokene te ontdoen. [...] Een reiningingsritueel.’ Die vernietigende kracht van radde! blijkt ook uit de Indische letterkunde, zoals Kester Freriks en Fleur Speet in hun essays laten zien. In de kleine, afgesloten sa-

[p. 9]

menleving van de Indische Nederlanders die zich verveelden, woekerde de roddel en bereikte hij dramatische hoogtepunten in bijvoorbeeld de brieven van Maria Dermoût en de romans van Madelon Székely-Lulofs en Carry van Bruggen.

De vertelwijze van roddel - de binding, de interesse in details, de speculatieve sfeer - vertoont niet alleen overeenkomsten met de roman, maar is ook een middel tot kennisverwerving. Hannah Arendt schreef ooit: ‘We humanize what is going on in the world and in ourselves only by speaking of it, and in the course of speaking of it we learn to be human.’ Marianne van den Boomen belicht in dit nummer de nieuwste vorm van roddel: die op het net, en gaat in op de ethische gevolgen hiervan. Roddelen is analyseren in termen van goed en kwaad, het is moraal maken en het is leerzaam. Bovendien geeft internet, net als sommige literatuur, een nieuwe dimensie aan roddelen: het verschil tussen roddelaar en beroddelde wordt er opgeheven.

Ten slotte heeft Piet Gerbrandy het over Sappho, de meest beroddelde dichteres aller tijden, en vertrouwt Christine D'haen in het gedicht ‘Er werd verhaald’ verschillende versies van Helena van Troje aan het papier toe:

Maar misschien in een zwarte zee zingt haar stem
op een wit eiland gedichten voor hem.

Truusje van de Kamp

[p. 10]