Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 60]

De Donau is een metafoor met een bijzondere betekenis. Mijn associaties zijn ideosyncratische of abstracte projecties van gebeurtenissen uit de werkelijkheid, zoals het oversteken van de rivier via de Marienbruecke in Wenen of het zitten aan de Donau-oever met een vriendin. Soms lijken de beelden ook op die van een droom. Natuurlijk regelt het semantische en metaforische veld van de woorden en dingen die in mijn hoofd opkomen het gebruik ervan, al tracht ik syntactische of experimentele, metonymische connotaties te vermijden. Maar ook de gewaarwording van de Donau en de wereld eromheen - een affiche van Beethoven, boten, bomen, de Weense sfeer - bepaalt de ‘kleur’ van de gedachten die ik verwoord. Daarom geef ik er de voorkeur aan om de Donau als een niet erg concrete metafoor te hanteren. Liever zie ik de rivier als ruimtebepaler, wegbereider, wereldganger, woordenstroom, vernietiger van totalitaire wereldmuren - als chora.

Als ik vanuit mijn woonplaats Wenen naar huis ga, naar Duitsland, steek ik bij het grensstadje Passau de Donau over. Daarom associeer ik de rivier ook met mijn vaderland, al ben ik niet afkomstig uit een aan de Donau gelegen stad maar uit Frankfurt am Main. De Donau vertegenwoordigt zowel de binding met mijn land van herkomst als de scheiding ervan. De rivier verwijst hier dus niet naar iets in de werkelijkheid, niet naar een bestaande plaats aan de Donau. En dat is mijn paradox. Ik voel me thuis in een Donau-stad (Wenen) zonder echt thuis te zijn in een Donau-stad.

De Oostenrijkse Donau ligt me nader aan het hart dan de Duitse: ze verbindt en verenigt Europese landen. Ze is een symbool van Europa. In de politieke en economische toekomst zal deze metafoor veranderen. De Donau zal haar bestaande connotaties niet bewaren.

De betekenis van een schrijver ligt in zijn schrijven. Daarom stuit het me tegen de borst om water als metafoor te gebruiken voor de persoon van de schrijver. Zoals bijvoorbeeld in de gender-discussie gebeurt, die mede afhankelijk is van niet-literaire vormen van taalgebruik.

[p. 61]

Daar wordt de onderdrukking van vrouwen vaak aangeduid als ‘onder water geduwd worden’. Ook al begrijp ik het, ik verafschuw het. Maar ik haat net zo goed de psychologische noodzaak om op deze manier te schrijven.

Ik vind het echter onjuist als vrouwelijke schrijvers hun huizen op water bouwen alsof het utopische droompaleizen zijn. Neem Ingeborg Bachmann, de schrijfster met wie ik me het meest verwant voel. Hoe mooi ik haar verhaal ‘Undine gaat’ ook vind, ik zelf zal nooit zo'n wrede, vrouwelijke woordenstroom vol beelden van water gebruiken als zij in dat verhaal doet. Ook al werkt het metaforische veld via dergelijke analogieën, het kan gevaarlijk zijn om droomwerelden neer te zetten. Ik zie niet hoe de grens tussen water en land overschreden kan worden door zulke water-woorden. Toch wil ik die overschrijding zien. Ik eis dat. Niet in het minst van mannnelijke schrijvers. Desalniettemin: het is de mystieke aura van de Donau of van het Donauland als een niet-menselijke wereld die onlosmakelijk poëtische woorden met zich meebrengt.

Wat het werk van Ingeborg Bachmann zo bijzonder maakt is dat zij laat zien dat namen geen vaststaande, gefixeerde metaforen zijn, om het maar eens paradoxaal te formuleren. Ze gebruikt straatnamen, stedennamen en de Donau, zonder de dingen achter die namen aan de namen vast te hechten. Waar veel schrijvers het gebruik van namen vermijden omdat ze ‘identificeren’ verwarren met ‘fixeren’, toont Bachmann dat een naam niet iets is waarvan de betekenis niet kan veranderen. Integendeel. Door de Donau als naam - gegeven door mensen - te gebruiken voor een mystiek land geeft ze mensen toegang tot die wereld: een ‘mannelijk mannelijk en een vrouwelijk mannelijk land’. Bachmann weet dat namen de dingen niet vastleggen door ze te benoemen. Het is veeleer de taalgebruiker die de namen misbruikt, omdat namen veel makkelijker dan begrippen geïdentificeerd kunnen worden met bepaalde betekenissen. Het is niet de schuld van de namen.

Marietta Böning

[p. 62]

Marietta Böning

Open/dicht/open

Het nest van het mierenleger afgedekt, de kist dicht zoals de twee handen op je ogen liggen, Frieda, voorgeschiedenis: gesloten.

Uit oude liedjes ontstaat inhoud, worden vertrouwde spreuken (Heil!) verder kapotgeschreeuwd: Franz ik zing uit lijfsbehoud.

De dieren gaan aan gif ten onder, je wilt de mieren muteren. Hier zit je, ziek, probeert tevergeefs kieuwen te ontwikkelen, zodat ze koest blijven in de kerkers; in de maat, de vrije loop de handvol vloeistof tot de ploeg gewisseld wordt, misdaad uitgemolken.

Zodanig beweegt het visserskoor rondom deze lage positie, tegelijk dreigend en murw uit een blauwdruk gesneden: de omtrek (kader, klep en omslag) bloesemt open, trekt zwart weg, zwemt uit zijn omloopbaan (maanbliksem).

De vergiftiging bezworen voor een nieuwe opstand: een nieuw lichtspel ciseleert zich beeld voor beeld, een haarscheur leidt tot de volgende.

Niets kan zo'n verschil meer dichtkitten, ongedaan maken, niets onder je zwartrede gepraat. Iedereen weet: je zult niets kunnen afsluiten: alles zal geweest zijn zoals het was. Probeer vergeefs met de hermeneutiek, zwaarden uit te rusten: je hebt de geschiedenis niet begrepen, het gevecht steeds weer verbogen, dus verloren, Franz.

Het nest ingestapt, klep omhoog, de collectieve waan bekeken, waren het niet die kleine zwarte: glas parelt verstrooide uitwerpselen, zweet een Führer tappellings door het zicht op de dingen.

Frieda, bloesem open.

[p. 63]

Grenspassage

Gehold naar de grenspassage, door de mazen van een maanlandschap een handvol schijn aangemaakt, en voor niets:

Er rolt een gedachte over de nerf van een verzonnen bloemblad heen steeds dichter bij een andere. (Uitgelokte verstarring (katatonische kringloop) als habijt of stuwdampen, bouwwerk in lentenevel, als skelet, als ribbetjes scheurvlees, ebstroom. Als bederf wast het de cellen af dood en warm.

Sterft roofbouw plegend op de steiltes neerwaarts naar het water. De doden zijn gekleed in stof.)

Afgezakt, afgezaagd, dodelijk de gang. Dodelijk de stemloze roep. Dodelijke roep onder het maanbloemenveld.

In de Opiaatstraat stap ik uit, in mijn hersens nog de melk van m'n laatste zin en bedachtzaam op de Main-oever af. Tussen neergestorte meteorieten (zit aan de Donau. En zie de grenspassage als tulpenbollenlandschap geschilderd in het net van de gemeenschappelijke schakeling. Of betrokken. Vermomd. Gedacht desnoods. Bedacht? In zicht gebracht?

Vertaling: Ron Mesland