Lust en Gratie. Jaargang 16

[p. 4]

[Nummer 62]

DE DONAU

2860 kilometer lang

Belangrijkste zijrivieren: aan de rechterzijde - de lller, de Lech, de Isar, de Inn, de Traun, de Enns, de Leitha, de Raba, de Drava, de Sava en de Morava; aan de linkerzijde - de Altmühl, de Naab, de Regen, de Hz, de March, de Vah, de Tisza, de Ternes, de Olt, de Siret en de Proet. De Donau is de enige rivier in Europa die van noord naar zuid stroomt.

De Donau ontspringt door de vereniging van de stroompjes Brigach en Breg bij Donaueschingen, stroomt door de Zwabische en Beierse hoogvlakte en komt bij Passau Oostenrijk binnen. Hier loopt de rivier tussen het Bohemer Woud en de Oostenrijkse Alpen door en bereikt de Slowaakse grens bij Bratislava. Dan vormt ze de Slowaaks-Hongaarse grens, buigt bij Vac scherp naar het zuiden, stroomt door de Hongaarse laagvlakte, dan door het noordoosten van voormalig Joegoslavië, en bereikt de Servisch-Roemeense grens, waar zij zich door de ijzeren poort perst en vervolgens de Roemeens-Bulgaarse grens vormt. Ten slotte loopt de Donau door Roemenië, waar ze een grote, moerassige delta (ongeveer 4000 km²) vormt met als hoofdtakken de Kilie, de Sulina en de St.-George, en uitmondt in de Zwarte Zee. De breedte bedraagt bij Ulm 70 meter, bij Passau 200, bij Wenen 300, bij Boedapest 560 en bij Galati 1000.

[p. 5]

De Donau

‘Een handvol water heb ik over die plaatsen gesprenkeld, opdat ze groen mogen worden als graven. Opdat ze tenslotte vol licht mogen blijven.’
Ingeborg Bachmann, ‘Undine gaat’. In: Het dertigste jaar

Meer dan een jaar is voorbijgegaan sinds we het plan opvatten een nummer aan de Donau te wijden. Twee zomers. Daartussen ligt een oorlog. Veel water is inmiddels door de aderen van deze veelarmige dame gestroomd, alle bruggen die haar twee oevers op Servisch grondgebied verbonden, zijn kapot gebombardeerd. Met mensen erop als levend schild. Maar dit verhinderde niet dat de laatste brug op 25 april 1999 tot puin werd geschoten. De vele liters water die daarvan getuige waren, zijn allang weer in de Zwarte Zee gespoeld; het vergif van de oorlog - olie, kwik en chemische stoffen - met zich meevoerend.

Bijna drieduizend kilometer lang stroomt de Donau van Noord- naar Zuid-Europa, telkens van naam veranderend, door Germaanse, Romaanse, Finoegrische en Slavische taalgebieden - Donau, Dunaj, Duna, Dunav, Dunare. Soms is zij de levensader van een land, dan weer een natuurlijke grens. Voor de een is zij een toevluchtsoord van meditatie, voor de ander het avontuur van de onmetelijke delta, waarin je nog verdwalen kunt. Zelfs de oude Egyptenaren zouden onder leiding van Faroa Sesostris een expeditie naar de Donau hebben gemaakt. Schippers hebben eeuwenlang hun vracht vervoerd over de golven, smokkelaars maakten duchtig gebruik van de rivier, geliefden in roeibootjes stamelden er hun eerste bekentenis en ongelukkigen vonden er de verdrinkingsdood. Om de Donau te bedwingen werden dammen aangelegd, waarover weer burenruzies werden uitgevochten. In de nazitijd werden joden de rivier in geschoten en fungeerde ze als transportader; Slowaakse joden voeren over de rivier naar de

[p. 6]

Zwarte Zee om tenslotte naar Palestina te vluchtten en omgekeerd repatrieerden Duitsers naar hun vaderland, zoals is te zien in Exodus over de Donau, een documentaire van Péter Forgács.

In dit nummer van Lust & Gratie schrijven elf auteurs over hún Donau. Ze wonen of woonden vlakbij de rivier: in (Tsjecho-)Slowakije, Oostenrijk, Duitsland, Hongarije, Bulgarije, voormalig Joegoslavië of Roemenië. Voor elk van hen heeft de Donau een andere betekenis, die in sommige gevallen door de oorlog in Kosovo ruw is verstoord. ‘Het gaat nu niet meer alleen over mijn eigen herinneringen,’ verwoordt de Joegoslavische schrijfster Snežana Bukal dat gevoel. ‘Negenennegentig procent is echt.’ Bukal woonde vijftien jaar lang op loopafstand van de rivier. In haar bijdrage ‘De verschrikkelijke Čohono komt eraan’ schrijft ze welke plek ‘het grote water’ in haar verhalen inneemt. Omdat de crisis in Kosovo begon nog geen week nadat Bukal de opdracht aannam, maakten haar mooie herinneringen plaats voor de wrede realiteit. Ook de van oorsprong Tsjechoslowaakse schrijfster Jana Beranová ontkomt niet aan de Kosovo-oorlog in haar schrijversdagboek dat over Jan Palach gaat, de Praagse student die zich als daad tegen de sovjetoverheersing in 1969 in brand stak, en over de migratie naar Nederland: ‘Ik ben goed terechtgekomen. Niet te vergelijken met Kosovo. Toch dringen beelden van vroeger zich op. Ik herleef ze, kan ze niet kwijtraken.’ In de gedichten van Marietta Böning (Duitsland) en Waltraud Haas (Oostenrijk) en in het proza van Györgyi Dandoy (Hongarije) klinkt daarentegen nog altijd die andere oorlog door, de Tweede Wereldoorlog. De Oostenrijkse Ditha Brickwell schrijft in een stijl die net zo vloeiend is als de Donau, over haar persoonlijke geschiedenis die de onderstroom vormt van een groter geheel. ‘Als je het woord “rivier” hoort, waaraan denk je dan?’ vraagt ze. Nausicaa Marbe gebruikt de Donau als setting voor een verhaal waarin het uitheemse van de Donau-delta wordt benadrukt door een man uit Botswana: ‘Het zal wel waar zijn wat ze thuis zeggen, dat wie een nat nest verlaat, altijd langs rivierwegen zal dwalen, nooit in een lijn, maar in kronkels zijn doel zoekt’.

[p. 7]

Om te weten te komen wat de Donau zo ‘allesomvattend’ maakt, stelden we ze twee vragen: ‘Wat betekent de Donau voor jou en je schrijven, en welke schrijvers uit eigen land die de rivier in hun werk gebruiken, bewonder je? De antwoorden variëren van ‘de rivier als wereldganger, woordenstroom, vernietiger van totalitaire wereld-muren’ tot ‘de Donau is een bruine pad met van die grote wratten’. Tot de schrijvers die ze bewonderen, behoren de Oostenrijkse Claudio Magris, die een decamarone over de rivier schreef, en de Hongaarse dichter Attila József, wiens gedicht ‘An der Donau’ de basis vormde voor Györgyi Dandoys ‘Brief aan mijn kinderen’. Deze poëticale uitspraken zijn vóór de literaire bijdragen geplaatst. Een apart artikel is gewijd aan de Duitse Marieluise Fleisser wier door Brecht bewonderde toneelstuk Pioniers in Ingolstadt zich aan de Donau afspeelt.

Hank Geerts, Clementine van Wijngaarden